Utrecht is een monument rijker. In het Majellapark is deze maand een kunstwerk geplaatst dat dient als eerbetoon aan alle gastarbeiders uit de jaren ‘60 en ‘70. Zondag 23 juni werd het kunstwerk onthuld door wethouder Eva Oosters. Generaties en culturen kwamen samen om dit moment te aanschouwen. Gesprekken over de gedeelde geschiedenis, onder het genot van muziek en diverse hapjes gaven de onthulling een trotse en ontroerende toon.
Kunstenaar Aimée Zito Lema (41) wilde alle nationaliteiten van de gastarbeiders vertegenwoordigen in het kunstwerk: Turkije, Griekenland, Italië, Marokko, Spanje en voormalig Joegoslavië. Drie jaar lang ging Aimée in gesprek met kinderen en kleinkinderen van de gastarbeiders. Ze bundelde hun herinneringen en belangen in het kunstwerk. Aimée: “Ik heb samengewerkt met de klankbordgroep en naar hen geluisterd. Vorm, materiaal en kleur is naar aanleiding van alle gesprekken besloten.”
Het kunstwerk bestaat uit drie metalen panelen, waarin archiefmateriaal is verweven. Zo is er een deel van het arbeiderscontract te vinden, maar ook afbeeldingen van de fabrieken, pensions en demonstraties. De lijnen op de vloer vormen een sterrenconstellatie, dat volgens Aimée symbool staat voor de toekomstdromen van de gastarbeiders. De keuze voor metaal was logisch voor Aimée. “Ik wil met staal teruggeven aan de gastarbeiders door hun verhaal te vertellen.”
Veel van de gastarbeiders werkten namelijk in staalfabrieken zoals DEMKA, Werkspoor en Jaffa in Utrecht. Het Centraal Planbureau (CPB) stelt in het rapport Economische dynamiek en migratie dat tussen 1958 en 1978 zo’n 200.000 gastarbeiders naar Nederland zijn gekomen. Het begrip ‘gastarbeider’ verklapt het motief achter de werving van werknemers. Ze zouden weer terugkeren naar hun thuisland nadat ze hun werk hadden uitgevoerd, maar velen zijn met hun gezin herenigd en hebben hier een nieuw leven opgebouwd.
Het Utrechtse plein de Mariaplaats was de eerste plek die de migranten zagen wanneer zij destijds Utrecht Centraal uitliepen op weg naar hun pensionhouder bij de Dom. Het originele idee om het kunstwerk te plaatsen op het plein ging niet door. Wel is hier een kleiner kunstwerk, ook ontworpen door Aimée, geplaatst dat de start is van een stadswandeling. Deze wandeling van ongeveer vijf kilometer loopt langs plekken die grote symbolische waarde hebben, zoals plaatsen waar belangrijke demonstraties plaatsvonden voor bijvoorbeeld de legalisering van gezinshereniging en tegen de omstreden ’pasjeswet’ – een gedwarsboomd wetsvoorstel dat migranten verplichtte zich te identificeren.
Economisch én cultureel nalatenschap
Omer Soner (55), initiatiefnemer en voorzitter van de Turkse Ondernemers Vereniging Utrecht (TOV Utrecht), vertelt over hoe de eerste generatie gastarbeiders hard heeft gewerkt aan de wederopbouw van Utrecht na de Tweede Wereldoorlog. “Dankzij hen is Utrecht een mooie, leefbare en economisch sterke stad geworden.” De Utrechtse economie heeft geprofiteerd van de ‘lage lonen politiek’, vermeldt ook het rapport Erfgoed van de Wederopbouw van Gemeente Utrecht.
Het werk in de fabrieken was niet voor iedereen weggelegd. Het Canon van Nederland, een informatieplatform voor Nederlandse geschiedenis en cultuur, schrijft: ‘Het was zwaar werk, ze maakten veel uren en leefden in eenvoudige omstandigheden.’ Emilia Hernandez Pedrero (62), dochter van Spaanse gastarbeiders, vertelt: “Het was een tijd waarin veel arbeidskrachten nodig waren, maar het was niet vanzelfsprekend dat de Nederlandse mensen dit wilden doen.” Het CPB vermeldt in het eerdergenoemde rapport dat er weinig Nederlanders waren voor de rollen die de gastarbeiders vervulden. Omer wil dat dit werk niet ongezien blijft. Hij zegt dat zijn vader veel heeft opgegeven in Turkije voor een betere toekomst en daar erkenning voor moet zijn. “Wij willen ze niet vergeten en de generaties na ons moeten ze ook niet vergeten.”
Naast de economische voordelen, brachten de gastarbeiders ook een rijke cultuur mee. Emilia benadrukt dat de eerste generatie niet alleen bijdroeg aan economische opbouw, maar ook aan culturele diversiteit. “Gastarbeiders hebben ook qua cultuuruitingen, kunst en eten bijgedragen.” De onthulling stond in het teken van deze culturele diversiteit: jong en oud genoot van Griekse volksdansen, Turkse traditionele liederen en Italiaanse bruschetta.
Terugbrengen naar het nu
Aimée wil in haar werk de soms pijnlijke geschiedenis samenbrengen met persoonlijke verhalen. “Kunst kan iets wat vergeten is terugbrengen naar het nu.” Typerend voor haar werk is dat ze een stem geeft aan onderbelichte groepen, in dit geval de gastarbeiders. Deze stem is belangrijk om van te leren en om gesprekken op gang te helpen. Gedurende de onthulling leek Aimée’s streven geslaagd. De eerste generatie beschouwde het kunstwerk aandachtig en met trots. Families en oude vrienden kwamen samen en voerden gesprekken over een gedeelde geschiedenis. Een groepje Spaanse vrouwen zat op de rand van het kunstwerk en een aantal Grieken dansten in het gras tot de stoelen werden opgeruimd.
Omer wil dat de onthulling de start betekent van een plek die verbindt en aanzet tot dialoog: “Ik hoop dat de derde generatie daar tijd gaat spenderen en naar verhalen van hun voorouders gaat luisteren en zich voorstelt wat zij hebben gedaan voor deze stad.” De geschiedenis werd de dag van de onthulling overgedragen van hen die met rollator door het gras strompelden naar de kinderen die met de step kwamen aanwaaien.
‘Ik hoop dat de derde generatie tijd bij het monument gaat spenderen en naar verhalen van hun voorouders gaat luisteren’
Arbeidsmigratie behoort niet enkel tot het verleden, erkennen zowel Aimée als Emilia. Emilia vindt het van groot belang om erkenning te hebben voor arbeidsmigranten die vandaag de dag in erbarmelijke omstandigheden leven en werken. “Dit eerbetoon mag ons niet vrijpleiten van de verantwoordelijkheid om daar aandacht voor te hebben.”
Aimée: “Het kunstwerk staat voor het belang van migratie, hoe mensen uit niets iets opbouwen en dat de identiteit van Nederland bestaat uit zoveel verschillende achtergronden.” Het eerbetoon maakt op deze manier ook ruimte voor een bewustzijn voor alle arbeidsmigranten die zich in moeilijke omstandigheden bevinden. Niet alleen een ode aan het verleden maar ook een herinnering aan hedendaagse arbeidsmigranten die het niet altijd beter hebben.
Eindredactie door Jens van der Weide
