“Als jullie het te lang vinden duren kunnen jullie ook gewoon de helft luisteren hoor.” Jantien Derks (1997) zit op de trap van een oud schoolgebouw, nu een plek waar Leidse kunstenaars ateliers hebben. Voor haar staat het kunstwerk dat zij maakte als afstudeerproject voor de Willem de Koningacademie in Rotterdam: Mijn moeder in de gangkast. De bezoeker mag plaatsnemen in een houten kast, waar in de wanden silhouetten van voorwerpen uitgesneden zijn. De stem van Jantien klinkt in een audiofragment met gedichten over deze voorwerpen en over haar moeder, die overleed toen zij zestien was.
In de periode dat haar moeder overleed, brandde een deel van haar ouderlijk huis af. De spullen om haar heen en van haar moeder verdwenen hiermee ook. Ze moest eindexamen doen van de middelbare school, overleven en ‘groeide’, zoals ze dat zelf noemt, ‘om de rouw heen’. Pas jaren later vond ze een tas met daarin voorwerpen van haar moeder. Hoewel de voorwerpen en de relatie met haar moeder in de tijd stil hadden gestaan, had zij dat niet. Met haar kunstwerk maakt Jantien het verlies weer tastbaar en toont ze dat verlies zichtbaar mag zijn: “Rouw mag de ruimte innemen zoals deze kast de ruimte inneemt.”
Ruimte voor rouw
Kunstenaars onderschrijven vaker hoe belangrijk het is om ruimte te geven aan rouw. Er verschijnen regelmatig documentaires en beeldende kunstwerken over verlies. Zo kwam dit jaar de documentaire Vroeg verloren van maker Liesbeth Rasker uit, werd er meermaals een rouwcafé georganiseerd, en zijn er verschillende podcasts zoals De Rouwcast waarin hosts ervaringen van verlies bespreken met diverse gasten. Naast het maken van haar eigen kunst werkte Jantien ook voor Verlieskunst, een organisatie die onder anderen het Verliesdiner organiseert en een verliesmuur, een pop-up muur op verschillende locaties in Amsterdam, heeft opgezet. Hier kunnen mensen hun verhaal opschrijven en hun verlies delen.
Volgens Jantien helpt kunst om zichtbaarheid te creëren en bij te dragen aan erkenning: “De verliesmuur leidt niet alleen tot erkenning van mensen in rouw, maar ook tot gesprekken met gemeentes. Dit stimuleert hen om aandacht te besteden aan rouw in hun stad.” Haar installatie verbeeldt hoe er doorgaans met verlies wordt omgegaan: “Niemand ziet aan de buitenkant wat er van binnen allemaal gebeurt, maar van binnen wordt alles opgepropt. Hoe mooi en belangrijk is het om die kast in te stappen en een tussenruimte te creëren tussen hetgeen wat je verloor en deze wereld?”
Ongemak rondom de dood
In Nederland leven veel mensen onder een ‘rouwsluier’, een metafoor voor de manier waarop rouw vaak onzichtbaar wordt gehouden door sociale verwachtingen. Het concept komt van de zwarte, doorzichtige doeken die vrouwen vroeger droegen om hun rouw te tonen. Nu staat de rouwsluier voor het onderdrukken van rouw, door druk uit de maatschappij om snel door te gaan. Voor Jantien hangt dit nauw samen met de manier waarop we naar de dood kijken: “Het leven heeft alles te maken met groei en productiviteit. Als je dood gaat is er geen groei meer, dan is er alleen een einde. De dood past daar niet in.”
De afgelopen decennia groeide de fascinatie voor fysieke perfectie en de wetenschappelijke drang om de levensverwachting te verhogen. Deze focus op gezondheid en welzijn gaat gepaard met een toenemend ongemak rondom de dood. Dat werd bijvoorbeeld deze zomer zichtbaar, toen bewoners van een buurt in Bloemendaal protesteerden tegen de komst van een hospice. De reden hiervoor was dat zij niet wilden dat hun kinderen in aanraking zouden komen met terminaal zieke mensen.
‘Niemand ziet aan de buitenkant wat er gebeurt’
Ongemak heerst ook bij mensen die niet weten wat ze tegen een rouwend persoon moeten zeggen of hoe ze diegene moeten steunen. Jantien benadrukt dat het niet “groot en alles veranderend” hoeft te zijn wat je zegt: “Omdat rouw zoiets spannends en voor sommige mensen zo onbekend is, ontwijken mensen het liever. Alleen juíst dat ontwijken en voorzichtig zijn, dat creëert ongemak en afstand.”
Getekend door verwachtingen
Het afdoen van de rouwsluier betekent het loslaten van sociale verwachtingen, waardoor ruimte ontstaat voor alle rouwgevoelens, inclusief emoties zoals woede en onbegrip die niet altijd binnen ‘traditionele’ rouwpatronen passen. In sommige gedichten van haar kunstwerk brengt Jantien ook minder positieve kanten van haar moeder onder woorden. Ze gelooft dat het gezegde ‘over de doden niets dan goeds’ niet opgaat. Door alles te delen en open te zijn over alle emoties, vervagen de beperkingen rond gesprekken over de dood en ontstaat ruimte voor eerlijkere en menselijkere interacties. Hierdoor verdwijnen het ongemak en de druk om op een bepaalde manier te rouwen.
Jantien benadrukt dat rouwen geen “lineaire tijdlijn” heeft. In veel therapieën en onderzoeken naar rouw wordt het stappenplan van de Zwitsers-Amerikaanse psychiater Elizabeth Kübler-Ross aangehaald: een stappenplan waarin een rouwproces wordt ingedeeld fasen. Ook Jantien kreeg dit vaak te zien in haar therapieën. Hoewel het stappenplan vroeger in vaste volgorde werd geïnterpreteerd, merkte Kübler-Ross later zelf op dat dit niet haar instelling was. Rouwenden kunnen elke fase op verschillende manieren ervaren, opnieuw beleven of juist helemaal niet.
Zo beschrijft Jantien dat ze een keer niet begrepen werd door een docent toen ze uitstel vroeg voor een project, zes jaar na het overlijden van haar moeder. Het verlies kwam in die periode weer hard binnen. Ze verwacht dat dit in de toekomst vaker zal gebeuren: “Er zijn veel momenten waarop rouw sterker voelt. Het is geen eindeloze pijn, maar het blijft altijd bij je.”
‘Door alles te delen en open te zijn over alle emoties, vervagen de beperkingen rond gesprekken over de dood’
Er is geen goed of fout
In 2022 voegden Amerikaanse psychiaters prolonged grief, een vorm van rouw die langdurig aanhoudt en intenser voelt dan ‘normale’ rouw, toe aan het diagnostisch handboek. Hoewel de diagnose en behandeling voor sommigen nuttig kan zijn, is er ook bezorgdheid dat het opleggen van een tijdslimiet voor rouw arbitrair en ongevoelig is. Daarnaast, wat is precies ‘normale’ rouw?
“In rouw is er geen goed of fout. Iemand moet vooral niet het gevoel krijgen dat er iets mis is met de manier waarop diegene rouw beleeft,” stelt Jantien. Volgens haar moet rouwen een proces zijn waarin je vanuit je omgeving ruimte krijgt en blijft krijgen. Door rouwen zichtbaarder en inclusiever te maken, kan de rouwsluier af. Kunst helpt hierbij: Jantiens installatie leidt tot gesprekken tussen haar en vrienden, maar ook tussen vreemden. “Het is belangrijk dat je een plek maakt, een bewuste fysieke ruimte. Daardoor weet je, hoe vaak mijn rouw ook terugkomt, het mag bestaan.”
Eindredactie door Madelief Wapenaar
