In november 2022 lanceerde OpenAI een versie van ChatGPT die voor iedereen toegankelijk is. Mensen over de hele wereld begonnen massaal deze chatbot om hulp te vragen. Ook duurde het niet lang voordat ChatGPT zijn intrede maakte binnen de schooldeuren. “Het is heel logisch dat leerlingen daar gebruik van maken. Een computermodel dat in een mum van tijd over elk onderwerp een tekst kan produceren, is natuurlijk interessant,” vertelt Emmy Stevens (31), promovendus aan Tilburg University. Nadat zij een aantal jaar als docent Nederlands heeft gewerkt, onderzoekt zij nu het effect van generatieve artificiële intelligentie (AI) op taalonderwijs. De Rijksoverheid omschrijft generatieve AI als ‘een technologie die op basis van een menselijke vraag of opdracht automatisch een tekst, afbeelding of video maakt’.
ChatGPT, een voorbeeld van generatieve AI, trekt naast sociale media de aandacht van veel leerlingen. Maar hoe ga je hier verantwoord mee om? “Leerlingen moeten zich bewust worden van het feit dat bedrijven willen dat ze zoveel mogelijk gebruikmaken van hun diensten en beseffen dat ze ook kunnen kiezen om dat niet te doen,” stelt Stevens. “Het is lastig om dat van een dertienjarige te vragen. Daarom vind ik het belangrijk dat de nieuwe kerndoelen eraan komen. Deze kunnen docenten sturing geven in de manieren waarop zij hier met leerlingen over praten.”
Wat zijn kerndoelen?
Op dit moment zijn er 58 kerndoelen onderverdeeld in leergebieden Nederlands, Engelse taal, rekenen/wiskunde, oriëntatie op jezelf en de wereld, kunstzinnige oriëntatie en bewegingsonderwijs. Deze doelen vormen in opdracht van de overheid de wettelijke kaders voor de onderwijsinhoud. “We beschrijven in de conceptkerndoelen wat de leerling moet kennen, kunnen en ervaren. In kader van de vrijheid van het onderwijs is het aan scholen zelf om na te denken over hoe dit precies in de praktijk wordt vormgegeven,” legt Mirjam Brand, programmamanager actualisatie kerndoelen bij SLO, uit.
SLO is het landelijk expertisecentrum voor het curriculum van het primair, speciaal en voorgezet (speciaal) onderwijs in Nederland. In opdracht van het ministerie van OCW richt het expertisecentrum zich op curriculumontwikkeling in samenwerking met leraren, schoolleiders en andere partners. Eén van hun taken is het opstellen en valideren van landelijke onderwijsdoelen, zoals de kerndoelen. Op dit moment is SLO onder andere bezig met de actualisatie van kerndoelen op het gebied van Nederlands, rekenen/wiskunde, burgerschap en digitale geletterdheid.
Digitale geletterdheid
Vanuit het ministerie van OCW heeft SLO de opdracht gekregen om kerndoelen over digitale geletterdheid op te stellen. Digitale geletterdheid gaat over het hebben van kennis en vaardigheden op het gebied van digitale technologie en digitale media. “De laatste herziening van de kerndoelen heeft in 2006 plaatsgevonden,” benoemt Brand. “De maatschappij is de afgelopen twintig jaar daarentegen best wel veranderd.” Voor sommige leergebieden worden de kerndoelen geactualiseerd en voor onder andere digitale geletterdheid worden nieuwe ontwikkeld.
Eerder dit jaar zijn er negen conceptkerndoelen voor digitale geletterdheid gepubliceerd door SLO. Naast het opdoen van vaardigheden op het gebied van digitale technologie en digitale media, moeten leerlingen zich bewust worden van de invloed van deze systemen op de manier waarop ze naar zichzelf en de wereld kijken. ‘Leerlingen leren hoe zij als actieve en kritische burgers kunnen bijdragen aan de gedigitaliseerde samenleving’ wordt in het toelichtingsdocument beschreven. De negen kerndoelen zijn onderverdeeld in drie domeinen: “Het gaat om praktische vaardigheden, het inzetten van deze vaardigheden om iets te maken of creëren en het nadenken over wat dit allemaal betekent voor de mens en maatschappij,” vervolgt Brand.
Generatieve AI, waaronder het gebruik van ChatGPT, kan binnen alle domeinen aan bod komen. In domein A moeten leerlingen onder andere de rol van data voor de werking van AI-systemen kunnen beschrijven en mogen ze experimenteren met het trainen van AI-systemen. Binnen domein B gaan ze aan de slag met programmeren door een schematische weergave van een algoritme te ontwerpen en programmeerconcepten te ontdekken. Tot slot leren ze binnen domein C om weloverwogen keuzes te maken en analyseren ze bijvoorbeeld hoe afhankelijk samenlevingen zijn van digitale technologie.
Neutraal en tijdloos
Voor het opstellen van de conceptkerndoelen heeft SLO een team samengesteld van leraren uit het primair onderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs, vakexperts vanuit onder andere de pabo en curriculumexperts. Dit team is bijgestaan door een advieskring met vertegenwoordigers van onderwijsorganisaties. Zij hebben meegekeken naar de tussenproducten en conceptkerndoelen. Brand: “We hebben met elkaar geprobeerd de kern van het leergebied goed vorm te geven.”
‘We hopen dat we niet weer twintig jaar met deze kerndoelen doen’
Bij het formuleren van de kerndoelen zijn de schrijvers alert geweest op modetermen, zoals ChatGPT, artificiële intelligentie, TikTok. “We hebben geprobeerd om alles neutraal en tijdloos op te schrijven door met verschillende mensen in discussie te gaan over de kern van het leergebied,” stelt Brand. “Los hiervan is het ook gewenst om de kerndoelen regelmatig te evalueren, zodat je ze kan blijven afstemmen op de maatschappij. We hopen dat we niet weer twintig jaar met deze kerndoelen doen.” Volgens de programmamanager is SLO in gesprek met het ministerie van OCW over een periodieke evaluatie, zodat kerndoelen geleidelijk aangepast kunnen worden aan maatschappelijke of onderwijskunde ontwikkelingen.
Vakoverstijgend
Nieuwe kerndoelen betekenen niet direct nieuwe vakken op basisscholen en middelbare scholen. “De conceptkerndoelen zijn vakoverstijgend. Dat betekent dat scholen helemaal zelf mogen invullen hoe ze het onderwijs hierover willen vormgeven,” licht Stevens toe. Brand vult aan dat ze hiermee willen stimuleren dat digitale geletterdheid ook binnen andere leergebieden belandt, zodat het niet te geïsoleerd wordt aangeboden.
Scholen hebben hierdoor de vrijheid om zelf te kiezen of ze een apart vak aanbieden of de kerndoelen integreren in andere schoolvakken. Aan het uitgangspunt dat de conceptkerndoelen veelal verbonden worden aan andere leergebieden zijn voor- en nadelen verbonden. Net als in de ‘echte’ wereld kan digitale geletterdheid binnen verschillen leergebieden worden aangeboden. Je zet digitale vaardigheden bijvoorbeeld in om verslagen te schrijven, bronnen te zoeken en een beeld te vormen van de wereld om je heen. Aan de andere kant kan het volgens Stevens voor scholen ook lastig zijn dat er geen vak aan verbonden is: “Sommige docenten denken dan sneller: ‘dat is niet voor mijn vak.’”
(Digitale) geletterdheid in de praktijk
Om docenten hierin te ondersteunen is de promovendus bezig met het zoeken naar manieren waarop de conceptkerndoelen onder andere binnen het schoolvak Nederlands een plek kunnen krijgen: “Het gaat over de vraag hoe docenten met hun leerlingen aan bewuste digitale geletterdheid kunnen werken. Dat leerlingen dus snappen wat zo’n taalmodel precies doet, wat de voor- en nadelen zijn en hoe je dat op een goede manier kunt inzetten.”
Als we kijken naar de domein C kerndoelen (wisselwerking tussen digitale technologie, digitale media, de mens en de samenleving) ziet Stevens binnen het schoolvak Nederlands een plek om deze aan bod te laten komen: “Aan de hand van bijvoorbeeld literatuur, films of gedichten waarin robots en AI voorkomen, kunnen docenten met leerlingen in gesprek gaan over digitale geletterdheid. Wat betekent dit voor onze samenleving?” Uit eigen ervaring voegt ze toe: “Met mijn studenten en leerlingen heb ik teksten gebruikt om over maatschappelijke ontwikkelingen te praten. Digitalisering is ook een maatschappelijke ontwikkeling waar je met leerlingen over kan discussiëren.” De conceptkerndoelen vormen op deze manier handvatten voor leerlingen én docenten om zich voor te bereiden op een samenleving die steeds digitaler wordt.
Eindredactie door Wouter Geerts
