De huidige formerende partijen staan voor grote uitdagingen. Het land wordt geconfronteerd met een opeenstapeling van crises, wat veel mensen onzekerheid over de toekomst bezorgt. Bovendien lijkt maatschappelijk onbehagen te heersen bij grote groepen burgers en keren zij zich in toenemende mate af van de gevestigde orde.
Hoe kan het aankomende kabinet effectief met deze uitdagingen omgaan? Volgens Mark Bovens (66), onderzoeker bij de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR), begint een deel van de oplossing bij het beleidsdenken. Op 30 november, een week na de verkiezingen, publiceert de WRR het rapport ‘Grip: Het maatschappelijk belang van persoonlijke controle’. Het rapport biedt vanuit psychologisch onderzoek een perspectief voor overheidsbeleid wat zich meer verplaatst in de belevingswereld van de burger.
Van bestaanszekerheid naar grip
Met ‘grip’ duidt de WRR op de mate waarin mensen in staat zijn door eigen handelen gewenste uitkomsten te bereiken en ongewenste uitkomsten te voorkomen. Denk bijvoorbeeld aan het stichten van een gezin, het vinden van een huis, maar ook de aanwezigheid van een sociaal netwerk dat je kan helpen als het moeilijk wordt.
Hiermee wil de WRR een belangrijke interventie plegen: bij het maken van beleid gaat het om veel meer dan alleen bestaanszekerheid. “Bestaanszekerheid is natuurlijk belangrijk, maar uiteindelijk is het een heel beperkt en negatief ideaal voor het maken van beleid,” vertelt Bovens. “Je richt je dan vooral op het voorkomen van onzekerheid. Uiteindelijk gaat het mensen er toch om dat ze hun levensdoelen kunnen bereiken.”
‘Bestaanszekerheid is natuurlijk belangrijk, maar uiteindelijk is het een heel beperkt en negatief ideaal voor het maken van beleid’
Zo hoopt de WRR de tunnelvisie van beleidsdenken te doorbreken. “De afgelopen jaren hadden we maar 2 smaken in ‘Beleidsland’ als het gaat om onzekerheid. De ene zei: wen er maar aan. Je moet zelf zien om te gaan met al die onzekerheden, het hoort bij het leven. De andere stroming veronderstelde dat het de taak van de overheid is om alle onzekerheden weg te nemen. Wij proberen hiermee dus het debat over verantwoordelijkheid een stap verder te brengen en met beleid verder te komen dan deze twee simpele opties.”
‘Politieke miscommunicatie’
Het rapport legt bloot dat het gebrek aan grip voor veel mensen een realiteit is. Onzekerheden stapelen zich vaak op van het ene terrein, zoals inkomen, tot het andere terrein, zoals wonen of gezondheid. Vooral jongeren, huishoudens met lage inkomens en lage middeninkomens lijken hiermee te kampen, iets wat diepgaande gevolgen kan hebben.
Zo toont onderzoek aan dat een gebrek aan grip voor gezondheidsproblemen kan zorgen, en zelfs tot eerder overlijden kan leiden. “Denk aan flexibele banen. Elk half jaar afwachten of ze een baan hebben en met hoeveel uren, daar wordt men letterlijk ziek van,” constateert Bovens. Ook kan het een belangrijke bron zijn van maatschappelijk onbehagen. “Wij laten een sterk verband zien. Als mensen geen grip ervaren op hun eigen leven, vloeit dit over in hun opvattingen over de maatschappij.”
‘Als mensen geen grip ervaren op hun eigen leven, vloeit dit over in hun opvattingen over de maatschappij‘
Het rapport spreekt dan ook van de mogelijkheid tot ‘politieke miscommunicatie’ wanneer ‘grip’ niet in acht wordt genomen. Als beleidsmakers zich blind staren op koopkracht, terwijl de aard van maatschappelijk onbehagen misschien in steeds schralere publieke voorzieningen zit, kan de afstand tussen politiek en burger toenemen, met mogelijk vertekende wereldbeelden en overtuigingen als gevolg
Sommige bevindingen in de rapporten doen dan ook sterk denken aan de afgelopen verkiezingsperiode. “Mensen hebben een sterke behoefte aan een voorspelbare en controleerbare wereld,” vertelt Bovens. “Wanneer mensen zelf geen controle ervaren, zoeken ze dat ergens anders. Ze gaan bijvoorbeeld op zoek naar sterke autoritaire leiders, geven de schuld aan zondebokken, neigen naar wij-zij denken of zelfs naar complottheorieën.” Bovens zelf is echter behoedzaam voor directe vergelijkingen met de verkiezingen. “Dit rapport was van de zomer al klaar dus de verkiezingsuitslagen staan los van dit rapport.”
Oproep aan beleidsmakers: Denk in ‘grip-plaatjes’
Schuren die in vlammen opgaan, dreigbrieven en gevangenisstraffen voor ‘nette oude heren die nog nooit met justitie in aanraking zijn gekomen’. Het is de nasleep van de aanleg van een windmolenpark in Noord-Oost Drenthe, waarbij omwoners het nakijken. Rond dezelfde periode werd in Flevoland het grootste Nederlandse windmolenpark op land aangelegd, wat nauwelijks tot verzet stuitte. Het verschil? Omwonenden in Flevoland konden zich aansluiten bij een Ontwikkelvereniging waarbij iedereen kon meedenken over de plannen en kon investeren.
Het is een treffend voorbeeld van de manier waarop ‘grip-denken’ nieuw licht werpen op belangrijke vraagstukken. Misschien zou de politiek minder moeten kijken naar ‘koopkrachtplaatjes’ en meer naar ‘grip-plaatjes’: “Denk niet alleen in termen van zekerheid en inkomen. Zet een stapje terug en vraag jezelf af, gaat dit helpen om de burgers waar het beleid voor bedoeld is meer grip te geven op hun leven?”
Eindredactie door Youssef el Khattabi
