In de controverses rondom Bilal Wahib, het WK voetbal in Qatar en Johan Derksen vlogen de statements ons om de oren. Volgens gastauteur Lennart van der Deure toont dat een lacune in ons maatschappelijk debat aan. ‘De waarde van het statement is onderhevig aan inflatie.’
Don’t mention the war. Het is een iconische uitspraak van Basil Fawlty (John Cleese) uit de serie Fawlty Towers. In de aflevering ‘The Germans’ heeft het noodlijdende hotel een aantal Duitse gasten over de vloer, dat de heer Fawlty niet in verlegenheid willen brengen. Uiteraard ontkomt hij er niet aan om toch een aantal verwijzingen te maken naar de oorlog. De beelden lijken haast te suggereren dat de gevolgen van cancel culture toen al in de lucht hingen. Let op met wat je zegt, want het kan zo met je gedaan zijn.
Het publieke debat is de afgelopen jaren gevoeliger geworden. Er gaat (terecht) meer aandacht uit naar mensen die, soms stelselmatig, gekwetst worden door uitlatingen of handelingen van derden. Hierbij raken deze derden vaak in opspraak. Het is op zich een mooie gewaarwording dat de maatschappij zich kritisch durft uit te laten. Ik pleit hier dan ook niemand vrij die zich aan iets dergelijks heeft schuldig gemaakt.
‘We hadden het niet zo bedoeld’
Maar met deze toenemende gevoeligheid is een bepaald soort boodschap als moreel uithangbord dé respons geworden voor iedereen die geen gezichtsverlies wil lijden: het statement. Statements met excuses, statements ter verwerping, statements met ‘we hadden het niet zo bedoeld’. Ze lijken haast klaar te liggen voor gebruik. Krijgt op Twitter een verbolgen reactie meer dan 1000 likes, dan verschijnt binnen de kortste keren een excuusstatement op het officiële kanaal van de beklaagde.
‘De lucht hangt vol loze statements als overwaaiende wolken boven een woestijn’
De vraag is nu vooral in hoeverre deze statements oprecht zijn. Ze zijn soms zo vlug en resoluut, dat het meer een reactie lijkt op de publieke verontwaardiging dan op het geval zelf. Is er dan sprake van daadwerkelijke bewustwording bij de verontschuldigende partijen, of slechts angst om ook onder vuur te komen liggen?
Op sociale media wordt de schreeuw om veroordeling gericht tot iedereen die iets met de geplaagde te maken heeft. Daardoor schieten alle vertegenwoordigers en connecties maar in de verdediging, bang om enige reputatieschade op te lopen. Het devies anno nu luidt: afstand nemen, verwerpen, wachten tot de storm is uitgeraasd.
WK voetbal in Qatar
Neem de misplaatste grap van Johan Derksen bij Veronica Inside. De sponsors van het programma trokken zich gelijk terug. Een paar weken later, toen het hangijzer niet meer zo heet was, dropen diezelfde sponsors weer terug naar VI. Distantiëren in the heat of the moment, maar na een paar weken was alles weer het oude.
Dan het rapport van Amnesty International, waaruit bleek dat bij de bouw van het WK in Qatar 7.000 mensen waren omgekomen. Over de hele wereld ontstond ziedende kritiek. Maar pas nadat Duitsland en IJsland een protesterend shirtje hadden aangetrokken, deed Oranje dit ook, om invulling te geven aan de unanieme wens van de maatschappij om afstand te nemen van Qatar. Een shirtje. Met daarop slechts de uitspraak dat ze achter verandering staan, niet dat ze zelf initiatief nemen tot verandering. Football supports change in plaats van Football changes support.
‘In deze statementsamenleving is moraal eerder een wapen om iemand af te tuigen dan een doel op zich. Wat hierdoor wegvalt is het debat: er is enkel nog aanval of verdediging’
En nu? Nu zijn die jongens weer druk bezig met hun club en gaan ze vooralsnog gewoon naar Qatar. Statement gemaakt en weer door. Uiteindelijk verschuift zo’n onderwerp naar de rechterbaan om plaats te maken voor een nieuwe misstand. Zo nemen aangesprokenen de last van de publieke klaagzang van elkaar over, maar draagt niemand deze zelden zolang totdat ze tot concreet handelen worden gedwongen. De belofte iets te ondernemen is op het moment vaak al genoeg. De lucht hangt vol loze statements als overwaaiende wolken boven een woestijn.
Bilal Wahib
Zo is de waarde van het statement onderhevig aan inflatie. Deze waarde laat zich immers bepalen door het handelen wat diegene met het statement stelt. Bovendien kan er een domino-effect ontstaan. Hoe meer partijen zich distantiëren van iemand die in opspraak raakt, hoe meer mensen zich achter de oren gaan krabben of ze het ook niet voor de zekerheid moeten doen.
Neem de canceling van Bilal Wahib. Hij werd levenslang verbannen van Instagram, verloor zijn platencontract bij Top Notch en liep een muziekprijs mis. Daar kwam ook nog eens bij dat bijna alle radiostations besloten om zijn muziek niet meer te draaien. Bijna, want Radio 538 bleef dit als een van de weinige wel doen. Zij zagen gewoonweg ‘niet genoeg reden om Bilal Wahib uit hun muziekprogrammering te weren’. Heeft Radio 538 hier ooit kritiek op gekregen? En kon het eigenlijk iemand schelen dat die andere zenders zijn muziek wel weerden? De radiostations bevonden zich aan de periferie van de discussie, maar timmerden toch hun huizen dicht in de angst mee te worden verzwolgen in de storm rond Wahib.
De afrekencultuur heeft voor een defensieve houding gezorgd in de samenleving. Raakt iemand binnen jouw kring in opspraak, neem gelijk afstand met een statement. Raak je zelf in opspraak, verontschuldig gelijk met een statement.
Achter de façade van deze maatschappelijke excuses wordt de draad ondertussen gewoon weer opgepakt en zetten twitterende duimen vol minachtig het volgende offensief in, alweer vergeten waar ze gisteren nog zo boos over waren. In deze statementsamenleving is moraal eerder een wapen om iemand af te tuigen dan een doel op zich. Wat hierdoor wegvalt is het debat, het gesprek. Er is enkel nog aanval of verdediging. Moraal zou niet alleen moeten veroordelen, maar vooral juist ruimte moeten bieden voor discussies. Statements kunnen daarbij waardevol zijn, maar dan moet er wel daad bij woord worden gevoegd.
Lennart van der Deure (23) is student journalistiek aan de Vrije Universiteit. Hij schrijft over alles wat hem opvalt in de wereld en hoopt in de toekomst meer te publiceren als schrijver en journalist.
