Terwijl het buiten langzaam donker wordt, gaan in het Filmhuis Den Haag de lichten aan. Het is de vijfde en laatste dag van het Eastern Neighbours Film Festival, dat van 5 tot 9 november plaatsvond. Sinds zijn oprichting in 2006 streeft het festival ernaar het Nederlandse publiek dichter bij de cinema van haar buren uit Centraal-, Zuid-, en Zuidoost-Europa te brengen: landen die zelden worden gerepresenteerd in de Nederlandse cinema. Deze films weerspiegelen wat er aan de randen van Europa gebeurt – en wat dat met ons te maken heeft.
Sinds zes jaar is het festival de New Talents Competition rijk. Jonge, nieuwe makers krijgen hier de kans om hun films te laten zien. Inzendingen uit Bosnië en Herzegovina, Roemenië, Georgië, Oekraïne, Polen, Tsjechië en Montenegro vulden dit jaar het doek. Red Pers sprak twee van deze filmmakers: Marko Lončarević en Marianna Giorgia Marchesini. Beiden maakten ze films over de Joegoslavische Oorlogen, maar bovenal over verzet en veerkracht.
Het bos terugnemen
De in Sarajevo geboren Marko Lončarević volgt in zijn twaalf minuten durende film Bosnian War Movie zijn vriend Haris Begović. Met alleen elkaars gezelschap en een nachtzichtcamera op zak, gingen ze ’s nachts de Oostenrijkse bossen in.
De twee vrienden studeerden samen psychologie in Bosnië. Begović vertelde Lončarević dat hij kindacteur is geweest in één van de bekendste Bosnische oorlogsfilms, Remake. Zijn karakter werd in deze film vermoord; Lončarević wilde hem weer tot leven brengen.
“Waar Oostenrijkers het bos associëren met hiken, is het voor ons een plek van geweld en angst”
“We zijn opgegroeid met beelden van de Joegoslavische Oorlogen: VHS-beelden van geëxecuteerde lichamen langs de wegen en in de bossen,” vertelt Lončarević na afloop van de film. Hij woont sinds acht jaar in Wenen. “Waar Oostenrijkers het bos associëren met hiken, is het voor ons een plek van geweld en angst. Filmend, in het donker, wilden we er de confrontatie mee aangaan. We wilden het bos als plek opeisen, er niet meer bang zijn.”
Lončarević’ filmstijl is ondoorgrondelijk en intiem tegelijk: hij portretteert Begović zonder met hem – of de kijker – te spreken. We zien beelden van het ontblote bovenlichaam van een gespierde man die zich hijgend aan het opdrukken is, gecontrasteerd met beelden van dezelfde man die nederig Koranverzen fluistert en zich tot God wendt. Zo gebruikt Begović zijn fysieke uithoudingsvermogen en geloof om het aanhoudende trauma van de Bosnische Burgeroorlog te confronteren.
Tussendoor zien we archiefbeelden van de Bosnische Burgeroorlog; Servische soldaten vermoorden ogenschijnlijk lichtzinnig Bosniërs in het bos. Deze oorlog, die onderdeel was van de oorlogen die uitbraken in de jaren negentig bij het uiteenvallen van Joegoslavië, kostte honderdduizenden mensen het leven.
“Ik kan begrijpen dat deze film misschien verkeerd wordt opgevat,” vervolgt Lončarević. Je ziet een gespierde man die zich hijgend aan het opdrukken is, iets wat men met het stereotype van masculiniteit associeert. Ik snap dat mensen, voornamelijk Westerse kijkers die niet bekend zijn met de context, misschien denken: wat heeft trainen in het bos met de oorlog te maken? Ik had tekst en uitleg kunnen toevoegen, maar dan zou het niet meer authentiek voelen. Uiteindelijk moet je films maken voor jezelf, films die in jezelf leven. Je moet iets maken dat alleen jij kunt maken.”
Solidariteit op de Balkanroute
Ook Marianna Giorgia Marchesini maakte een film over verzet. In Completely Different, Exactly the Same wordt de kijker door Marchesini meegenomen in het leven van de Montenegrijnse activist Sabina Talović. Met haar organisatie Bona Fide, gelegen in het noordelijke Pljevlja, vangt zij migranten op die, tevergeefs, via de Balkanroute de EU willen bereiken.
De Italiaanse Marchesini was onderzoek aan het doen toen ze op het verhaal van Talović stuitte: “Ik las een artikel van een Italiaanse activist die mensen op de Balkanroute hielp. Hij had een stuk geschreven over Sabina en het werk dat ze doet. Ik besloot naar haar toe te gaan en haar leven en werk te documenteren.”
Beelden van het safe house, waar Talović de migranten opvangt, worden afgewisseld met archiefmateriaal van de Joegoslavische Oorlog, waar Talović zich in de jaren negentig ook tegen verzette. Het voelde vanzelfsprekend, deelt Talović in de film. “Nu weet ik dat dat activisme is – toentertijd dacht ik dat het gewoon mens-zijn was.”
“Nu weet ik dat verzet activisme is – toentertijd dacht ik dat het gewoon mens-zijn was”
“Het verhaal deed me denken aan dat van mijn overgrootmoeder,” vertelt Marchesini. “Tijdens de Tweede Wereldoorlog bracht ze een jonge Engelse soldaat, op de vlucht voor de Nazi’s, bij haar onder. Het activisme van Sabina, zowel in de oorlog van de jaren negentig als nu, liet me zien hoeveel solidariteit er nog steeds is in de wereld.”
Sabina’s werk weerspiegelt de titel van de film, Completely Different, Exactly the Same: hoewel de context van de Joegoslavische Oorlogen en het hedendaagse ‘beschermen’ van de Europese grenzen compleet anders is, is de essentie onveranderd.
Frontex, het agentschap dat de grenzen van de EU bewaakt, maakt zich volgens verschillende NGO’s schuldig aan mensenrechtenschendingen. Zo concludeerde de Duitse organisatie Sea-Watch vorig jaar, bij het twintigjarig bestaan van Frontex, dat de EU al twintig jaar miljarden investeert in een organisatie die straffeloos en zonder transparantie opereert. Zo zijn de grenzen in een mensenrechtenvrije zone en de Middellandse Zee in een massagraf veranderd, stelt een woordvoerder.
“Een persoonlijk verhaal kan licht werpen op iets dat de hele wereld raakt”
“Ik wilde Europeanen graag laten zien wat de EU aan de rand van haar grenzen doet. Wij zijn namelijk verantwoordelijk voor wat daar gebeurt, omdat we organisaties als Frontex financieren,” vertelt Marchesini. “Het patriarchale geweld, dat ook Sabina heeft doorgemaakt, is een probleem dat grenzen overstijgt; een persoonlijk verhaal kan licht werpen op iets dat de hele wereld raakt.”
Het zijn deze persoonlijke verhalen die Lončarević en Marchesini naar Den Haag brachten. Ze laten zien dat de geschiedenis van voormalig Joegoslavië niet alleen uit verlies bestaat, maar ook uit hedendaagse vormen van verwerking en verzet – van de Oostenrijkse bossen tot een Montenegrijns safe house op de Balkanroute.
Het Eastern Neighbours Film Festival wordt ieder najaar in Den Haag georganiseerd. Daarnaast reist een selectie van de films gedurende het jaar door Nederland met ENFF On-Tour.
Eindredactie door Oscar Vaessen
