Zelfmoord is een groot maatschappelijk probleem onder jongeren in Japan. Redacteur culturele interventies Thijs Hoekstra onderzoekt of er sprake is van een culturele oorzaak.
Op 25 november 1970, kort na het voltooien van zijn laatste roman, bezet de Japanse schrijver Yukio Mishima met een paar leden van zijn privéleger een militair gebouw in Tokyo. Ze binden de commandant vast aan een stoel. Daarna spreekt Mishima vanaf het balkon van het kantoor enkele aanwezige soldaten toe en probeert ze aan te zetten tot een opstand. De militairen zijn echter niet sympathiek voor de boodschap. Na zijn speech loopt Mishima het kantoor in en pleegt harakiri met een zwaard, een rituele vorm van zelfdoding uit de tijd van de samoerai.
Doodsoorzaak nummer één
Dit is een van de vele exotische verhalen die worden verteld over Japan, dat een groot maatschappelijk probleem heeft met suïcide. Het is een bizarre paradox: het land met een van de hoogste levensverwachtingen ter wereld, heeft ook een van de hoogste zelfmoordpercentages. Vooral na de Aziatische financiële crisis van 1997 stegen de aantallen enorm. Sindsdien is zelfmoordpreventie een belangrijk onderdeel van het volksgezondheidprogramma van de overheid. Dit heeft er weliswaar voor gezorgd dat het zelfmoordpercentage daalt, maar vooral onder de doelgroep die het meest vertegenwoordigd is in de cijfers: mannen van middelbare leeftijd. In de leeftijdscategorie van 15 tot 35 jaar is zelfmoord nog steeds doodsoorzaak nummer één.
‘Als jonge Japanners zelfmoord plegen, zullen hun drijfveren doorgaans vrijwel hetzelfde zijn als bij ons in het Westen’
Een onderzoek van het Japanse ministerie voor Volksgezondheid laat zien dat problemen op school vaak de grootste oorzaak van zelfmoorden onder Japanse jongeren is. Maar ook na de studietijd gaat het mis. Vooral twintigers zijn gevoelig voor de stress veroorzaakt door de intense werkethiek in Oost-Aziatische landen. Het is in Japan erg normaal om enorme overuren te draaien. Er bestaat zelfs een ‘karoshi-grens’ van https://redpers.nl/wp-content/uploads/2016/08/max-in-ny-1.jpgimaal tachtig overwerkuren per maand. Als een werknemer overlijdt en hij of zij meer dan die tachtig uur overwerkte, kan de werkgever worden aangeklaagd door de nabestaanden.
Maar kan je hierdoor concluderen dat de Japanse cultuur zelfmoord faciliteert? Toen de bekende vlogger Logan Paul een lijk vond in het Aokigahara-bos, een plek die bekend staat als een zelfmoordlocatie, en de beelden plaatste op zijn YouTube-kanaal, brak het speculeren los. In de media werden al snel associaties gemaakt met Japanse samoerai die uit schaamte zelfmoord plegen en kamikazepiloten die voor volk en vaderland hun leven opofferen.
“Ik ben altijd een beetje voorzichtig met hele uitgesproken theorieën over culturele verschillen,” zegt Japanoloog Luk van Haute. “De samoeraitijd ligt al ongeveer anderhalve eeuw achter ons. Daar is wel iets van blijven hangen, maar ik denk dat de relevantie daarvan tegenwoordig erg gering is. Als jonge Japanners zelfmoord plegen, zullen hun drijfveren doorgaans vrijwel hetzelfde zijn als bij ons in het Westen.”
Remedie tegen het Westerse gif
Toch is het niet vreemd dat het verhaal van Mishima’s zelfmoord nog zo tot de verbeelding spreekt. De wereldberoemde schrijver van de boeken Het gouden paviljoen en Een zeeman door de zee verstoten was geobsedeerd door de oude waarden en tradities van Japan. Mishima verzette zich tegen de verloedering van de jeugd en de verwestering van de Japanse cultuur in het algemeen. Hij zag de Bushidō, de geest van de samoerai, als een remedie tegen het sluimerende Westerse gif.
Die traditie probeerde hij nieuw leven in te blazen door op die manier zelfmoord te plegen. “Maar Mishima’s harakiri was in die tijd al erg controversieel,” zegt Van Haute. “Niemand in Japan, behalve Mishima zelf, zag het nut in van die daad. Het beeld dat je van de samoerai krijgt van de Hollywoodfilms, namelijk dat iedere samoerai met veel plezier zijn buik opensneed, klopt natuurlijk niet.
Hoe verklaren we de cijfers dan? We hebben in het Westen jarenlang geleefd met de christelijke overtuiging dat zelfmoord een grote zonde is waarvoor je naar de hel gaat. Dat maakt de stap naar zelfdoding een stuk groter. Vanuit een confuciaans perspectief – de filosofische stroming die van grote invloed is geweest op de cultuur van Oost-Aziatische landen – is het niet naleven van bepaalde waarden erger dan de dood. Dit zou ervoor kunnen zorgen dat er in de gehele Japanse samenleving minder wordt neergekeken op zelfdoding.
Maar Van Haute waarschuwt voor overhaaste conclusies.
“De beeldvorming van Japan als een ondoorgrondelijke, exotische en mysterieuze cultuur is ingegeven door een nationalistische strekking in Japan en onwetende westerse verslaggevers gaan graag mee in dat verhaal. De boodschap dat Japan niet zo anders is dan het Westen, dat de meeste mensen normale levens hebben en dezelfde problemen als wij, is een verhaaltje dat ze niet graag horen. Ze hebben liever het sprookje.”
Met medewerking van Roos Post.
