De Provinciale Statenverkiezingen van 20 maart lijken op een referendum: steun je Rutte III, stem dan op een coalitiepartij in jouw provincie. Vind je dat ze niet genoeg leveren? Stem dan op een oppositiepartij. Hoe werken deze verkiezingen? Hoe staat het ervoor? En hoe gaat het verder na de verkiezingen? 

In het kort waar het om gaat: de Provinciale Staten zijn de hoogste volksvertegenwoordigers van de provincie. Zij bepalen de koers van de provincie als het gaat om volkshuisvesting, milieubeheer, openbaar vervoer en bijvoorbeeld recreatiegebieden. De Provinciale Staten worden gecontroleerd door de Gedeputeerde Staten. Hoe meer inwoners een provincie heeft, hoe meer Statenleden. Zeeland en Flevoland hebben er bijvoorbeeld 39, terwijl Noord- en Zuid-Holland er 55 hebben. Als dit het is, waarom bemoeien de grote kopstukken uit Den Haag zich dan zo nadrukkelijk met deze verkiezingen?

Wat zijn de provinciale staten verkiezingen (en waarom zijn ze belangrijk)?

Een bijzondere taak van de Provinciale Staten is dat zij de leden van de Eerste Kamer kiezen, die wél het centrum van de landelijke politieke macht zijn. Met jouw stem in de provincie heb je dus indirect invloed op benoeming van de 75 leden van de Eerste Kamer. Dit wordt doorgaans een ‘getrapte’ verkiezing genoemd.

De Eerste Kamer is de laatste horde die genomen moet worden voordat een wet geldt. Een wetsvoorstel komt via de bekende Tweede Kamer hier terecht, waarbij de Eerste Kamer deze formeel alleen mag aannemen of verwerpen. In de praktijk zijn er echter een aantal middelen om meer invloed uit te oefenen (novelle, toezeggingen, moties). Het wetsvoorstel wordt dan toch aangepast. De kamer let bijvoorbeeld op uitvoerbaarheid en noodzakelijkheid, maar uiteindelijk is het politieke oordeel van de leden doorslaggevend. De Eerste Kamer is dus niet neutraal en de leden hebben daadwerkelijk een politieke kleur.

GroenLinks gaat flink winnen op links, terwijl Forum voor Democratie de grote winnaar zal worden op rechts

Na debat en stemming wordt een wetsvoorstel aangenomen. Dan tekenen de Koning en verantwoordelijke minister de wettekst. Deze wordt gepubliceerd in het Staatsblad en vervolgens moet elke burger zich eraan houden.

Wat kunnen we verwachten?

De grote peilingbureaus zijn het erover eens wat de uitkomsten ongeveer gaan worden, maar het blijft speculeren, tot 20 maart. Peilingen zaten er in binnen- en buitenland vaak vrij ver naast, maar de methodes zijn naar eigen zeggen sterk verbeterd, waardoor ‘dode hoeken’ nu beter in beeld zijn gebracht. Hier nemen we zowel de peilingen voor de Provinciale Staten als de virtuele stand in de Tweede Kamer mee. Op basis van de polls van Kantar Public (voorheen TNS/NIPO), I&O, Peil.nl en Ipsos kunnen een paar winnaars en een paar verliezers worden aangewezen.

De winnaars zijn duidelijk: GroenLinks gaat flink winnen op links, terwijl Forum voor Democratie (FvD) de grote winnaar zal worden op rechts. VVD blijft, ook in de Eerste Kamer, de grootste partij, maar verliest net als alle andere partijen uit het kabinet.

De vooruitzichten worden steeds grimmiger, vooral als het verlies in de Eerste Kamer wordt ingecalculeerd

Deze tussentijdse uitslagen kunnen, bij wijze van spreken, gezien worden als een ‘motie van wantrouwen’ voor het zittende kabinet in de Tweede Kamer. Het onderzoek van I&O voegt tevens wat kwalitatieve data toe. Hieruit valt op te maken dat de meerderheid van het electoraat al langere tijd ontevreden is over dit kabinet. Aan de linkerflank is men ontevreden over het kabinet van VVD/CDA/D66 en CU vanwege de het slepende debat over de afschaffing van de dividendbelasting, die uiteindelijk niet is doorgegaan.

Het kabinet wordt volgens I&O door deze mensen doorgaans als ‘kabinet voor de rijken’ aangeduid. Hierbij wordt opgetekend dat het kabinet te weinig doet om klimaatverandering tegen te gaan. Aan de rechterflank is er ook kritiek, maar om andere redenen. Deze kritiek heeft vooral te maken met het onvoldoende tegengaan van criminaliteit en het onvoldoende bestrijden van islamitisch extremisme. Kortom: dit kabinet kan op beide flanken van het politieke spectrum op verlies rekenen.

De opkomst van jongeren bij de Provinciale Statenverkiezingen is historisch gezien relatief laag en de trend is dat deze blijft dalen. Ipsos berekende dat 66 procent van de jongeren in de leeftijd van 18 tot 24 stemde in 2017. Jongeren kiezen daarbij relatief vaak voor partijen als GroenLinks en D66. De SGP en ChristenUnie kunnen ook op de steun van jongeren rekenen. Hoogopgeleide studenten kiezen vaker voor D66. In de leeftijdsgroep tot 34 jaar blijven de meeste stemmers daarentegen thuis. Onder andere daardoor zijn jongeren de minst goed vertegenwoordigde groep in de politiek. Velen geven aan geen vertrouwen te hebben in de politiek of dat de politiek een ver-van-hun-bed-show is. De vraag is of dat bij deze verkiezingen anders zal zijn, nu de toekomst van het kabinet op het spel staat.

Hoe zit het met de macht van het kabinet?

Rutte III begon al met de langste formatie ooit. Daarna was ook de start stroef. In 2018 werd er al gespeculeerd dat Rutte III 2019 niet zou halen. Voor het kerstreces was het tijd om vooruit te kijken of Rutte III 2019 vol zou maken. Die vooruitzichten worden steeds grimmiger, vooral als het verlies in de Eerste Kamer wordt ingecalculeerd. De koers van Rutte III moet zonder meerderheid in de Eerste Kamer wellicht gewijzigd worden.

Als het kabinet met GroenLinks zal moeten samenwerken omdat zij als wellicht als grote winnaar boven komen drijven, terwijl GroenLinks uit de formatie stapte, zal dit tot grote spanningen in Den Haag leiden. Met name het CDA van Buma heeft weinig op met de plannen van Klaver van GroenLinks, vooral als het gaat om de klimaatplannen. Een ander groot thema moet tevens besproken worden in de tweede helft van dit kabinet: de pensioenakkoorden. De gesprekken hierover leidden eerder tot niks.

Met een minderheid in de Eerste Kamer moet het kabinet veel water bij de wijn doen, terwijl de kritiek juist is dat ze nu al zouteloos is. Het lijkt erop of eronder voor kabinet Rutte III. Als GroenLinks destijds niet is gaan regeren om nu een vinger in de pap te hebben als het bijvoorbeeld om het klimaatakkoord gaat, dan speelt Klaver hoog spel. De messen zijn geslepen in Den Haag voor de komende Provinciale Statenverkiezingen.