Het zou nou wel lekker zijn, eentje maar klinkt een stemmetje al fluisterend in je bonkende hoofd. Wachtend bij het busstation of tijdens een wandeling, met iedere stap groeit het ongeduld. “En dan krijg je toch weer zin in die tweede,” zucht Roan Hoogeveen (25) terwijl de rook van zijn brandende sigaret voor hem langs golft.
Hoogeveen is dit jaar drie keer een maand van het roken afgestapt, maar steeds weer borrelt de vraag in hem op of hij wel echt wil stoppen. “Of dat de waarheid is weet ik niet. Misschien ben ik ook gewoon te verslaafd dat ik elke keer weer begin.”
Jongeren zoals Hoogeveen komen steeds vaker op jonge leeftijd in aanraking met sigaretten. De tabaksindustrie richt haar pijlen op jongeren tussen de 12 en 25 jaar, omdat zij niet alleen sneller, maar ook heviger verslaafd raken. Na accijnsverhogingen, plain packaging en het weren van sigaretten uit supermarkten halveerde het aantal rokende jongeren tussen de 12 en 16 jaar, maar inmiddels lijkt deze trend in rook op te gaan. “We zitten nu op het niveau van tien jaar terug en dat komt door de vape-epidemie,” zegt Wanda de Kanter, longarts en activist tegen de tabaksindustrie.
Vicieuze verslavingscirkel
Bijna zeven op de tien jongeren die maandelijks een e-sigaret gebruiken, roken ook tabak. Dit komt doordat grote doses nicotine bij jonge mensen steeds meer receptoren aanmaken; een soort sprietjes in de hersenen waar de nicotine zich aan hecht en dopamine vrijmaakt, maar dan op een onnatuurlijke manier. “Dan raak je verslaafd en is het een heel sterk gatewayeffect naar die sigaret toe,” legt De Kanter uit.
Vapes en andere nicotineproducten die populair zijn onder jongeren, zoals snus en de Levia-smeltsigaret, veranderen het nog groeiende brein van jonge gebruikers blijvend, wat volgens De Kanter leidt tot concentratieproblemen, mentale klachten en depressie. Dat terwijl depressieve jongeren twee keer zo vaak naar vapes grijpen om hun gevoelens te onderdrukken. Daardoor ontstaat er een vicieuze cirkel waarin verslaving en mentale gezondheidsproblemen elkaar versterken. Het draagt eraan bij dat een kwart van de jongeren maandelijks sigaretten rookt en een rookvrij Nederland steeds verder uit het zicht raakt.
‘Daarmee geef je een duidelijk signaal af dat het een serieuze zaak is om naar een rookvrije generatie te gaan’
Generatiegebonden nicotineverbod
Om het aantal (mee)rokende jongeren te beteugelen, stelde NSC vorige maand een generatiegebonden nicotineverbod voor. Het burgerinitiatief NicotiNEE pakt dit voorstel nu op, met als doel om de verkoop van nicotineproducten vanaf 2030 te verbieden voor de generatie die dan 18 jaar wordt. Vervolgens stijgt elk jaar de leeftijdsgrens met één jaar, zegt De Kanter, die bij de campagne betrokken is. “En dan komt er vanzelf een jaar waarin jongeren vanaf een bepaalde leeftijd ervaren dat ze leven in een wereld zonder tabak.”
Het initiatief volgt zes jaar na het Nationaal Preventieakkoord, waarin de overheid onder meer maatregelen neemt tegen de tabaksindustrie. Een van de speerpunten in het Preventieakkoord is om in 2040 een rookvrije generatie te realiseren waarbij minder dan 5 procent van de mensen rookt. “Maar met de maatregelen die aan de preventietafel genomen zijn, is het gewoon een waardeloze afspraak geworden,” zegt De Kanter. In het akkoord zijn structurele accijnsverhogingen geschrapt en is het inperken van het aantal verkooppunten naar alleen tabakszaken uitgesteld tot 2032.
Daarom leidt alleen een generatiegebonden nicotineverbod binnen afzienbare tijd niet tot een rookvrij Nederland, zegt Marc Willemsen, expert op het gebied van tabaksontmoediging bij het Trimbos-instituut. “Deze ene maatregel is onvoldoende, omdat het maar een klein deel van de grote groep rokende mensen raakt. Vandaar dat het effect de eerste tien jaar nog heel beperkt zal zijn.”
Willemsen ziet het rookverbod vooral als sluitstuk om effectievere maatregelen op te schroeven en het vapen aan te pakken. “Daarmee geef je natuurlijk een duidelijk signaal af dat het een serieuze zaak is vanuit de samenleving om echt naar een rookvrije generatie te gaan.”
Vrij spel
Als Hoogeveen terugdenkt aan zijn eerste sigaret, herinnert hij zich vooral dat hij benieuwd was naar waarom de mensen om hem heen rookten. “Maar ik denk dat het beter is om daar niet achter te willen komen dan dat we allemaal dezelfde fout maken.”
Bij een mogelijk generatiegebonden verbod vindt De Kanter het dan ook belangrijk dat nieuwsgierige jongeren zoals Roan geen vrij spel hebben om sigaretten te bemachtigen. Het afgelopen jaar controleerde slechts 2 procent van alle werknemers binnen de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit bij de verkoop van tabak en vapes op leeftijd en smaakjes.
Wat er nu gebeurt, is dat elk kind overal op elke straat e-sigaretten kan kopen, zegt De Kanter. “Als er niet tien keer zoveel wordt gecontroleerd gaat er ook weinig veranderen. Daarom staat in ons initiatief ook dat de NVWA al vanaf nu beter moet handhaven.”
‘Het moet niet zo zijn dat iedereen denkt: het is heel moeilijk te controleren, dus nemen we maar geen maatregelen’
Ook Willemsen herkent een illegale straathandel van vapes en snus. “Dat is een circuitje van jongeren onderling. Zij kopen grote hoeveelheden in via China, smokkelen dit Nederland in en verkopen het vervolgens via Snapchat en TikTok aan andere jongeren.”
Daarom hebben de fiscale inlichtingen- en opsporingsdienst en de douane hun controles op deze illegale straathandel aangescherpt, ziet Willemsen. “Maar dan komt daar toch nog van alles doorheen blijkbaar, dus het is goed dat er middelen worden vrijgemaakt om die handhaving te intensiveren.”
Wettelijk verankerd
Zolang de handhaving van de Tabaks- en rookwarenwet tekortschiet, zetten De Kanter en Willemsen in op minder verkooppunten en een vergunningensysteem om de verkoopkant van tabak steviger aan te pakken. “Het moet niet zo zijn dat iedereen denkt: het is heel moeilijk te controleren, dus nemen we maar geen maatregelen,” zegt Willemsen. “Daar moet de politiek ook niet voor terugschrikken.”
Met de Tweede Kamerdebatten die in december volgen, heeft De Kanter met het burgerinitiatief daarom ook een jaarlijkse accijnsverhoging van 10 procent voor ogen op sigaretten én e-sigaretten. “Want zo vrijblijvend als het preventieakkoord nu is, dat is echt fout gegaan. Er moet een manier komen waarop de gezondheidsdoelen juridisch verankerd zijn.”
Ook Hoogeveen vindt het goed als er voor een nieuwe generatie een gebonden nicotineverbod komt. “En misschien was het voor mijzelf toen ook wel beter geweest, want ik ben nog steeds van plan om voor 2030 te stoppen, maar ben nog altijd niet van die sigaretten af. Het mag wel een keer klaar zijn.”
Eindredactie door: Evi Verleije
