Samen eten met overleden dierbaren en voorouders in een donkere eetkamer, enkel verlicht door kaarslicht. De heksen legden foto’s op tafel en deelden herinneringen. India Rakusen, journalist voor BBC 4, vertelt in de podcastserie Witch over een heksenbijeenkomst die ze bijwoonde tijdens Samhain. Dit is een dag waar heksen samenkomen om de overgang naar de donkere periode van het jaar te vieren.
Meerdere wegen naar hekserij
Ook Nederland kent ‘moderne heksen’, al laat de term ‘heks’ zich lastig definiëren. Er zijn namelijk vele stromingen, rituelen en ambachten. Eén van de grootste stromingen in de moderne westerse hekserij is Wicca, opgericht door Gerard Gardner in de jaren 50. Het is een natuurreligie, met speciale aandacht voor de cyclus van de natuur door bijvoorbeeld het vieren van jaarfeesten zoals Samhain. Wicca is een georganiseerde vorm van hekserij met verschillende inwijdingen. Zo vertelt ‘wiccan’ Morgana Sythove (70) via een videoverbinding dat haar pad heeft geleid tot ‘Hogepriesteres’. Morgana is internationaal coördinator van Pagan Federation International. Als Hogepriesteres is ze leider van een heksenkring, een hechte groep die samen studeert en rituelen uitoefent.
Anders dan wiccans, ziet Yekaterina Siebelewsky (57) hekserij niet als georganiseerde religie, omdat ze geen goden aanbidt. Ze ziet het als ambacht waarbinnen ze kruidenkunde en familierituelen beoefent. Zo viert ze nieuwe periodes in het leven van haar dochters. Yekatarina noemt zichzelf ‘wijze vrouw’, omdat ‘heks’ voor haar een brede term is. Evelien (40) vult hekserij eveneens op haar eigen creatieve manier in. Ze maakt talismannen en weeft wol. Morgana ziet een grote diversiteit binnen hekserij, ook binnen Wicca, en noemt de gouden regel: “Als het niemand schaadt, doe wat je wilt.” Moderne hekserij kan zoveel zijn, maar wat is dan de essentie?
Religieus heks of niet, een ecologisch bewustzijn is een gemeenschappelijk thema. Yekaterina: “Het gaat om de levenswijze en levensvisie. Wat ik daarbij vind horen is voor de aarde zorgen.” Een zorgzame houding voor de natuur lijkt essentieel voor hekserij, maar ook een diep contact met jezelf is belangrijk voor heksen. “Mijn tuin is gevormd tot een wildachtige tuin met kruiden en fruit voor mens en dier,” zegt Evelien.
Geen puntmuts en pukkel
Tot drie eeuwen geleden was de heks niet een gekozen identiteit, maar opgelegd door dorpsgenoten. Dr. Steije Hofhuis is docent cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht en gepromoveerd op een onderzoek naar heksenvervolgingen. Hofhuis: “Het idee van de heks was dat dit een kwaadaardig persoon was.” Men geloofde destijds dat de duivel via heksen zorgde voor mislukte oogsten, ziek vee of extreme hagelbuien. Eenmaal beschuldigd belandden slachtoffers op de brandstapel of de bodem van een meer. Hofhuis benadrukt dat deze slachtoffers ook mannen waren. “Zo’n 75 à 80% van de mensen die als vermeende heks zijn vermoord waren vrouwen.”
De heksenvervolgingen kwamen tot een hoogtepunt in de 16e en 17e eeuw. Later kreeg de heks een nieuwe betekenis in sprookjes en verhalen. Hofhuis schetst dat de karikatuur de spot te dreef met een schadelijke traditie. “Het is een manier om de ernst van het thema ‘heks’ af te halen. In de loop van de 17e en 18e eeuw werd de vervolging als iets idioots gezien.” Tekenende kenmerken zoals de puntmuts en pukkelneus zijn niet van toepassing op de moderne heks, net zomin als dat zij bezeten zijn door de duivel.
Waar de heks onschadelijk werd gemaakt door de karikatuur, blijkt de karikatuur nu schadelijk voor de moderne heks. Evelien is voorzichtig met het delen van haar identiteit als heks om haar kinderen te beschermen. “Ik gun ze vriendjes en vriendinnetjes die niet zeggen ‘wij mogen niet met je spelen, want je moeder is een heks.’” Het stigma leeft, en heksen moeten aftasten wanneer zij hun identiteit delen.
Heksencafé’s
Om deze reden zet Morgana zich al tientallen jaren in om hekserij in Nederland toegankelijker te maken. Ze was betrokken bij het oprichten van heksencafé’s in Nederland. Dit zijn belangrijke plekken voor heksen om gelijkgestemden te ontmoeten, zonder oordelen van de buitenwereld. Morgana: “De heksencafé’s zijn opgericht om samen te komen met andere heksen op een veilige plek.” Het delen van kennis, mediteren en rituelen uitoefenen zijn bijvoorbeeld activiteiten die tijdens deze samenkomsten plaatsvinden.
Toen Morgana aan haar heksenpad begon in 1979 waren er volgens haar meer mannen dan vrouwen. Het feminisme van de tweede helft van de twintigste eeuw raakte verbonden met hekserij. Volgens Morgana schrikte dit mannen af. “Feministen hadden veel commentaar op mannen, waardoor zij zich niet meer welkom voelden.” Morgana zegt ook dat het feminisme de vrouwonvriendelijkheid van de heksenvervolgingen op de kaart heeft gezet. Hofhuis stemt hiermee in, maar geeft ook aan dat er meer speelde dan alleen vrouwenonderdrukking. “Het feit dat zo’n 20 à 25% van de slachtoffers man was, duidt erop dat het primaire doel niet vrouwenonderdrukking was.”
De heks hoeft geen vrouw te zijn en hekserij geen spirituele richting voor alleen vrouwen. Sterker nog, mannen zijn meer dan welkom. Yekaterina: “Het maakt niet uit of je man, vrouw of anders bent.” Doordat hekserij een brede term is, is het voor iedereen met spirituele interesse mogelijk om diens heksenpad te ontdekken.
De naam van Evelien is gefingeerd, de volledige naam is bekend bij de redactie.
Eindredactie door Jens van der Weide
