Op 15 april is het twee jaar geleden dat de oorlog in de Soedanese hoofdstad Khartoum uitbrak — een conflict dat inmiddels meer burgerslachtoffers heeft geëist dan die in Gaza en Oekraïne bij elkaar. Bijna 150.000 doden zijn er gevallen, niet alleen door bommen, maar ook door gruwelijke persoonlijke methoden zoals steekpartijen, verkrachtingen en andere vormen van extreem geweld.
En daar blijft het niet bij. Soedan kampt met de ergste hongersnood ter wereld, en lijdt onder dodelijke ziektes en natuurrampen. Het is de grootste humanitaire crisis ooit, zeggen meerdere ngo’s. Basisvoorzieningen als elektriciteit, water en voedsel zijn vaak niet beschikbaar. Bijna 11 miljoen mensen zijn ontheemd. Verhalen van Soedanese gemeenschappen in Nederland schetsen een schrijnend beeld.
Hoe kan het dat Soedanese pogingen tot democratie en vrede uiteindelijk leidden tot een bloedige machtsstrijd tussen het leger (SAF) en de paramilitaire Rapid Support Forces (RSF)? In plaats van het beste voor hebben met hun burgers, voeren deze twee partijen nu een strijd vol gruwelijk geweld, met de bevolking als grootste slachtoffer.
De oorsprong van het conflict
In de jaren 90 kwam President Omar al-Bashir aan de macht. Zijn streven naar een islamitisch en Arabisch Soedan zorgde voor diepe verdeeldheid in het land. De christelijke bevolking in het zuiden en de Afrikaanse stammen pasten niet in zijn visie. Vooral in Darfur, de zuidwestelijke regio van het huidige Soedan — een gebied dat rijk is aan grondstoffen maar lange tijd door de overheid is verwaarloosd — waren de gevolgen bijzonder zwaar. Toen Darfuriërs in opstand kwamen, reageerde Bashir door de Janjaweed-militie op te richten; ongeveer 300.000 Darfuriërs zijn door hen vermoord tussen 2003 en 2008.
Opeens stonden alle Soedanezen naast elkaar, ze riepen ‘Kolna Darfuri’, ‘we zijn allemaal Darfuriër’
De Janjaweed, bestaande uit voornamelijk Arabische stammen uit Darfur, voerde met ongekende wreedheid een genocide uit. Tienduizenden onschuldige burgers werden vermoord. De overheid in Khartoum liet het gebeuren. Zolang zij uiteindelijk maar wat te zien kregen van de opbrengsten van de olie en goudmijnen uit het gebied.
De val van Bashir
Na jarenlange etnische en religieuze spanningen tussen Noord- en Zuid-Soedan, stemde in 2011 maar liefst 99% van de Zuid-Soedanezen voor een onafhankelijk land. Maar met het verlies van Zuid-Soedan waren de problemen in Soedan nog niet opgelost. De Janjaweed bleef ongehinderd doorgaan met moorden in Darfur. Bovendien waren er ook andere groepen uit andere stammen die zich tegen de regering keerden, waar Bashirs leger wéér extreem sterk op reageerde.
In 2018 en 2019 leidde de ontevredenheid met de regering tot massale protesten, wat ervoor zorgde dat de president na 28 jaar werd afgezet. Het land was op zijn aller hoopvolst. Opeens stonden alle Soedanezen naast elkaar, ze riepen ‘Kolna Darfuri’, ‘we zijn allemaal Darfuriër’. Ook de mensen in de hoofdstad leken opeens te begrijpen wat voor een verschrikkelijke dingen er gebeurden in Darfur.
Het volk had duidelijk genoeg van Bashir en zijn tirannie. Veel protesten werden gedragen door de jonge generatie. Scholen en universiteiten werden het epicentrum van de opstand, waarbij vrouwen voor het eerst in de voorhoede van de demonstraties konden staan.
De weg naar een nieuwe, onverwachte oorlog
Na de afzetting van Bashir leek het even goed te gaan. Een deel van de regering werd een burgerregering, terwijl de rest nog van het leger was. Dit leger had veel connecties met de oude regering, wat de politieke overgang bemoeilijkte. Al gauw bleek dat de macht van de burgerregering steeds verder afnam. Er zouden een paar onrustige jaren volgen waarin twee coups werden gepleegd, en waarin onrust en wankele hoop elkaar afwisselden.
Het escaleerde opnieuw in 2023. Het regeringsleger (SAF), onder leiding van generaal Burhan, wilde de Janjaweed (inmiddels omgedoopt tot de RSF) binnen twee jaar laten integreren in het leger. RSF-leider Hemedti verzette zich hiertegen en eiste meer tijd — vermoedelijk om zijn macht verder uit te breiden.
Hemedti had inmiddels sterke banden met buitenlandse partners opgebouwd, vooral met de Verenigde Arabische Emiraten, die goedkope toegang wilden tot Darfurs goud. Ook Rusland steunde de RSF. Met deze inkomsten zag Hemedti geen reden om zijn macht op te geven.
Het conflict van vandaag
In april 2023 braken er hevige gevechten uit tussen de RSF en de SAF in Khartoum. Aangezien beide partijen één duidelijke leider hebben, beschouwen velen dit conflict als een strijd tussen twee mannen die beiden ongebreideld streven naar absolute macht. Er zit echter meer achter dit complexe conflict dan slechts persoonlijke ambitie.
Een buitenstaander zou zich kunnen afvragen of een van de twee partijen moreel slechter is dan de ander
Soedanezen noemen het liever geen burgeroorlog, vanwege de bemoeienis van landen in de regio. Omdat het Westen zich nauwelijks met Soedan bemoeit, hebben regionale spelers zich gemengd in het conflict. Vooraanstaand steunen Egypte en Iran de SAF, terwijl de Verenigde Arabische Emiraten wapens blijven leveren aan de RSF.
Maar het een proxyoorlog noemen lijkt ook te simpel. Bij een proxyoorlog vechten twee of meer landen indirect tegen elkaar, vaak door andere groepen of landen te steunen in plaats van zelf actief deel te nemen aan gevechten. Maar in Soedan heeft ieder land dat de RSF of SAF steunt andere belangen, in plaats van in elkaar of in een gemeenschappelijke vijand.
Daarbij komt nog dat het conflict niet uitsluitend draait om de RSF die tegen de SAF vecht; er zijn meerdere gewapende bewegingen die zich tegen de regering keren. Hierdoor kan het conflict vanuit verschillende perspectieven worden geanalyseerd, en zal één enkel label altijd te simplistisch zijn.
Kiezen tussen twee kwaden
Het gesprek met aanhangers van beide partijen roept meer vragen op dan antwoorden. Een buitenstaander zou zich kunnen afvragen of een van de twee strijdende partijen moreel slechter is dan de ander. Het lijkt kiezen tussen twee kwaden. Bovendien zijn de twee partijen in historisch opzicht met elkaar verweven.
De RSF is immers de voortzetting van de beruchte Janjaweed, de groep die verantwoordelijk wordt gehouden voor de genocide in Darfur. Dit gebeurde destijds echter in opdracht van de regering, waarvan veel van dezelfde figuren nu onderdeel zijn van de SAF.
Veel jongeren hopen op een verenigd Soedan, vrij van racisme, discriminatie, machtsspelletjes en stamconflicten
De RSF heeft talloze mensen gedood, dorpen verbrand, vrouwen verkracht en meer. Deze gruwelijkheden zijn veelvuldig te vinden op sociale media. Tegelijkertijd circuleren er soortgelijke beelden van gruweldaden begaan door de SAF. Voor beide partijen is er bewijs van dergelijke misdaden. De SAF wordt ervan beschuldigd propaganda te verspreiden over de daden van de RSF, maar hetzelfde wordt gezegd over de RSF.
De SAF zou wraak willen nemen op stammen die deels verbonden zijn met de RSF, terwijl velen binnen die stammen zelf geen banden met de RSF hebben. Aan de andere kant zouden leden van de RSF mogelijk wraak willen nemen op de SAF-aanhangers die hen in het verleden hebben tegengewerkt. Verder is er ook nog het probleem van de nieuwe milities die nu worden opgericht of gesteund door de SAF. Zal dit niet eenzelfde resultaat hebben?
Veel Soedanezen zijn opgelucht dat de SAF terrein lijkt te winnen, maar RSF-aanhangers – en ook mensen die geen kant willen kiezen – zijn bezorgd over wat de toekomst hen onder de SAF zal brengen. Zal de SAF werkelijk beter voor hen zijn dan de RSF?
Hoop op een verenigd Soedan?
Veel Soedanezen, voornamelijk jongeren, hopen op een verenigd Soedan; vrij van racisme, discriminatie, machtsspelletjes en stamconflicten. Toch blijft een aanzienlijk deel (vooral de oudere generatie) twijfelen aan de mogelijkheid van een vreedzaam en inclusief land. Voorlopig is er nog geen einde in zicht van dit conflict – al helemaal niet als andere landen wapens en geld blijven geven aan beide partijen. Wat echter wel duidelijk is, is dat de gewone Soedanezen verlangen naar vrede. Ze vragen zich af wanneer het eindelijk voorbij is, of het eindeloze geweld en de moorden ooit tot een einde komen.
Eindredactie door Tessa van den Heuvel
