Op 12 december, trokken miljoenen Mexicaanse katholieken uit alle windstreken van het land naar de Basilica de Guadalupe in Mexico-Stad, een cirkelvormige vaalgroene basiliek met een katholiek kruis dat boven alles uittorent. Mexicanen vierden op dat moment Señora de Guadalupe, een feestdag ter ere van de belangrijke heilige Maria van Guadalupe. Opvallend bij dit vreugdefeest was de oproep van de Mexicaanse bisschoppenconferentie, een van de belangrijkste organen in de Mexicaanse kerk, tot vermindering van geweld. De conferentie richtte zich direct tot de Mexicaanse kartels en hoopte op een ‘wapenstilstand’ en ‘een stopzetting van de vijandige verklaringen’.
De oproep van de Mexicaanse bisschoppen komt niet uit de lucht vallen. Georganiseerd geweld door kartels houdt het land al het hele jaar in zijn greep. Op 26 juli werd de roemruchte drugsbaron ‘El Mayo’ in de Verenigde Staten gearresteerd. De noordwestelijke deelstaat Sinaloa, waar tot dan toe het kartel van El Mayo de dienst uitmaakte, viel meteen in een chaos van geweld, intimidatie en liquidaties tussen rivaliserende bendes. Recenter werd op 10 december Benito Aguas, een politicus in het Mexicaans congres voor de huidige regeringspartij, neergeschoten. Bovendien werden op de dag van de oproep van de bisschoppenraad in Guanajuato na een geweldsuitbarsting tussen rivaliserende kartels vijftien lichamen op straat gevonden.
Opkomst van kartels
Georganiseerd geweld in Mexico is dus niet nieuw. Volgens Rodrigo Peña González, onderzoeker aan de Mexicaanse universiteit El Colegio de México en gespecialiseerd in crimineel geweld, heeft het land al sinds het laatste kwart van de vorige eeuw te maken met overmatig kartelgeweld: “Het idee van georganiseerde misdaad bestond al wel, maar toen het leger zich wat actiever ging bemoeien met het bestrijden hiervan verzamelden zich in de beginjaren 80’ groepen in het eerste kartel: het Guadalajara- kartel.”
De jaren 90 bleken cruciaal, toen de Verenigde Staten kartelgroepen in Colombia begon te bestrijden. “Hierdoor viel Colombia weg en werd Mexico een epicentrum voor het smokkelen van cocaïne en marihuana richting Amerika. Overal popten kartels op,” zegt González. Het geweld explodeerde volgens de onderzoeker pas echt in 2006, toen de Mexicaanse overheid onder Felipe Calderón de ‘war on drugs’ uitriep.
De laatste jaren is de georganiseerde misdaad alleen maar toegenomen. Het aantal opzettelijke moorden is sinds 2014 sterk gestegen en de verkiezingen dit jaar waren de bloedigste in decennia, mede dankzij de inmenging van kartels in de politiek. Latijns-Amerika-expert Victor Dueñas van kennisplatform Foundation NewGeneration geeft aan dat onder andere arrestaties van kartelleiders als Joaquin ‘El Chapo’ Guzman en Ismael ‘El Mayo’ Zambada zorgden voor een machtsvacuüm in delen van Mexico: “Andere groeperingen en facties zien kans om hun gebied uit te breiden en bevechten elkaar op brute wijze. De normale bevolking is hier de dupe van.”
Kartel als werkgever
Dueñas noemt het bestrijden van deze groepen buitengewoon lastig: “Er zijn veel redenen te noemen waarom kartels zo machtig zijn en waarom tot dusver de Mexicaanse overheid weinig succes heeft gehad met de bestrijding ervan.” De expert noemt bij uitstek de armoede als oorzaak in sommige regio’s: “In bepaalde afgelegen gebieden is er bijzonder weinig werk te vinden. Kartels of misdadige groepen zorgen daar voor werk. Kinderen groeien daar soms op als lid van zo’n groep.”
Een recent onderzoek in het wetenschappelijke blad Science bevestigt dat beeld. Drugskartels staan op plaats vijf op de lijst van grootste ‘werkgevers’ in Mexico. Berekeningen laten zien dat zo’n 160.000 tot 185.000 mensen lid zijn van een kartel. Daarbij zijn mensen die af en toe meehelpen niet eens meegerekend. “Als iemand vervolgens bij je langs komt en voor een aanzienlijke smak geld vraagt of bij jou thuis drugs gemaakt kunnen worden, dan is het echt heel moeilijk om dat aanbod te weigeren. Het is soms een keuze tussen eten of honger lijden,” stelt Dueñas. Dit heeft volgens Cinthya Garcia, een antropoloog uit Mexico-Stad die regelmatig met een groep op zoek gaat naar vermiste personen, als gevolg dat kartels diep geïntegreerd zijn in de samenleving: “Kartels hebben ook gewoon legale bedrijven waar mensen hun brood verdienen en normaal functioneren.”
‘Kartels hebben ook gewoon legale bedrijven waar mensen hun brood verdienen’
Een andere oorzaak voor waarom kartels zo moeilijk te bevechten zijn, is dat hun invloed zelfs tot diep in de politiek, de politie en het leger reikt. “Dat kan variëren van samenwerking, toezicht, intimidatie, of omkoping. Je kunt zeggen dat er veel openbare ambten betrokken zijn bij georganiseerde misdaad,” aldus Gonzaléz. Dueñas vult aan dat vanwege deze diepe banden tussen delen van de bevolking, de kartels en de plaatselijke overheid ‘het wel erg moeilijk kan zijn om iets te veranderen’. Het is daarom niet heel verrassend dat de bisschoppenraad een beroep deed op de kartels zelf in plaats van de politie.
Het Bukele-model
Voor een remedie voor de hoge moordcijfers door kartelgeweld kijken sommigen naar een ander land in Latijns-Amerika dat lange tijd gebukt ging onder georganiseerde misdaad. El Salvador is onder leiding van president Nayib Bukele veranderd van het gevaarlijkste land ter wereld met extreem hoge moordcijfers naar een land met één van de laagste in de regio. Bukele verklaarde de oorlog aan drugsbendes, kondigde een noodtoestand af die maandelijks werd verlengd en het leger en de politie arresteerden massaal verdachten. De sterke verbetering van de veiligheid maakte hem mateloos populair, maar tegenstanders wijzen op een ontmanteling van de democratie en de mensenrechtenschendingen.
Dat is ook de reden waarom de experts niet heel enthousiast zijn over de methode. “Er worden daar veel onschuldige burgers opgepakt op verdenking van collaboratie met een gewelddadige bende en de rechtsgang is ook niet bepaald eerlijk,” vindt Gonzaléz. “Het is effectief in het verbeteren van de veiligheid, maar de kosten voor de democratie zijn te hoog.” Daar is Dueñas het mee eens: “Het is een afweging die je maakt tussen mensenrechten en de democratie aan de ene kant en veiligheid aan de andere kant. Idealiter verbeter je de veiligheid zonder afbreuk te doen aan de democratie.”
Italiaanse maffia
Wat is dan wel de oplossing voor het kartelgeweld? Volgens Gonzaléz moet de overheid proberen de plaatselijke gemeenschap mee te krijgen: “Het is een beetje hetzelfde idee als de Italianen toepasten om de maffia te verjagen op Sicilië eind vorige eeuw: Het bespreekbaar maken van de maffia of de kartels. Wanneer mensen met elkaar erover willen praten, discussiëren en verdachte activiteiten willen melden, heeft georganiseerde misdaad geen voedingsbodem meer.”
Alleen klinkt dit makkelijker dan het in de praktijk is. Garcia maakt in haar werk soms mee dat er wordt gehint op kartelgeweld, maar doorvragen is daar verder niet bij: “Mensen vertellen weleens verhalen die een bekende zou hebben meegemaakt. Of die verhalen altijd waar zijn, weet je nooit. Het kan een complete leugen zijn. Maar stilzwijgend weet iedereen dat zo’n verhaal wel echt gebeurd kan zijn en dan is het gevaarlijk om door te vragen.” Ook Gonzaléz realiseert zich dat zijn oplossing één van de lange adem is: “Het is en blijft lastig. De komende decennia zal er weinig echt veranderen, vrees ik.”
Eindredactie door Wouter Geerts
