First things first: wie bepaalt eigenlijk welke literatuur er binnen een vak wordt besproken? In de meeste gevallen volgt die keuze uit overleg tussen docenten en het opleidingsmanagement, vertellen woordvoerders van verschillende universiteiten. ‘Een opleidingsdirecteur houdt in de gaten dat de vakken en bijbehorende literatuur passend zijn in relatie tot de leerdoelen van een opleiding’, aldus een woordvoerder van de Universiteit Utrecht. Volgens een woordvoerder van de Rijksuniversiteit Groningen heeft een controle door het opleidingsmanagement ook als doel om ‘dubbelingen van literatuur in vakken, dan wel te hoge kosten van de te bestuderen literatuur’ te voorkomen.
Vakliteratuur
Universitair docenten hebben in zekere mate dus invloed op de literatuur die binnen hun vakken wordt behandeld. Ze kunnen er dus ook voor kiezen hun zelfgeschreven wetenschappelijke artikelen of boeken bij hun vakken te betrekken. Maar waarom? “Ik ben expert op het gebied waarin ik publiceer en ken de artikelen die ik studenten aanbied heel goed”, vertelt dr. Christine Moser – universitair hoofddocent aan de faculteit Business and Economics van de Vrije Universiteit Amsterdam, waar ze onder andere coördinator en docent is van het vak Academische Vaardigheden voor de studie Bedrijfskunde. Op de literatuurlijst die studenten mogen raadplegen voor de opdracht die ze voor het vak moeten maken, staan ook artikelen van Moser zelf. Lesgeven over eigen literatuur gaat volgens haar ‘organischer’: “Ik weet er meer over dan over andere onderwerpen, omdat ik expert ben in het vakgebied. Daardoor ben ik er gepassioneerd over en kan ik er op een andere manier over vertellen.” Deze manier van vertellen krijgt ze ook terug van studenten. “Iedereen in de zaal – zowel de studenten als ik – worden meer gemotiveerd.”
De keuze om zelfgeschreven literatuur bij vakken te betrekken, heeft volgens universitair hoofddocent aan de faculteit Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam, dr. Michiel Leezenberg ook een praktische reden: het kan een gat in de bestaande literatuur vullen. Leezenberg schreef samen met Gerard de Vries het boek ‘Wetenschapsfilosofie voor Geesteswetenschappen’ voor het vak Wetenschapsfilosofie, dat sinds 1999 aan de faculteit Geesteswetenschappen van de UvA wordt gegeven. Tegenwoordig geeft Leezenberg het vak nog als onderdeel van de studie Oudheidswetenschappen. Ten tijde van publicatie vulde het boek een gat in de literatuur, laat Leezenberg schriftelijk weten: ‘Er bestonden destijds überhaupt geen andere tekstboeken over dit onderwerp en eigenlijk nog steeds niet. Althans, niet in de breedte die dit boek biedt.’
Gratis of betaald?
De artikelen van Christine Moser die worden gebruikt bij het vak Academische Vaardigheden zijn gratis beschikbaar voor studenten die het vak volgen. Het boek van Michiel Leezenberg was dit niet. Waarom is het ene werk wel gratis en het andere niet? Zien docenten een kans om wat te verdienen? ‘Ik ken wel voorbeelden van docenten die op deze manier ook geld verdienen’, aldus Christine Moser. Volgens Michiel Leezenberg kwam de keuze om zijn boek niet gratis aan te bieden vooral vanuit de uitgeverij, Amsterdam University Press (AUP). ‘AUP had tot doel een zichzelf bedruipende uitgeverij vanuit de UvA te worden en daarvoor zijn tekstboeken natuurlijk een van de beste methoden.’ AUP is niet ingegaan op een interviewverzoek.
Het is bovendien niet aan docenten om te kiezen of literatuur wel of gratis wordt aangeboden, vertelt Moser. Universiteiten hebben volgens haar in veel gevallen abonnementen op wetenschappelijke tijdschriften en afspraken met uitgeverijen, waardoor wetenschappelijke artikelen en boeken via de universiteitsbibliotheek toegankelijk zijn voor studenten. Afhankelijk daarvan kan literatuur wel of niet gratis worden aangeboden. Moser: “Studenten hebben nu via universiteiten toegang tot heel veel wetenschappelijke artikelen. Sommige boeken staan niet in het bestand van de bibliotheek en die moeten ze dan wel aanschaffen.” Zo ook het boek van Leezenberg, dat is uitgegeven door de Amsterdam University Press (AUP). ‘Het boek is geschreven in de tijd voor Open Access (open toegang tot wetenschappelijke artikelen en boeken, red.) een ding werd’, aldus Leezenberg.
Volledige boeken kunnen dus niet zomaar gratis worden aangeboden aan studenten. Er is wel een tussenweg, laat een woordvoerder van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) weten. ‘Een docent kan delen van boeken bundelen in een reader. In dergelijke gevallen voorziet de Easy Access-regeling in een billijke vergoeding voor de auteursrechthebbenden.’ Ook kunnen docenten en studenten bij de RUG verzoeken tot aanschaf van bepaalde literatuur doen en ‘schaft de universiteitsbibliotheek van ieder verplicht voorgeschreven boek minimaal één exemplaar aan voor de collectie’.
Open Science
Wetenschappelijke informatie is steeds vaker openbaar beschikbaar, naar het idee van Open Science – een jonge beweging binnen de wetenschap, die streeft naar ‘een meer open en participatieve onderzoekspraktijk waarbij publicaties, data, software en andere vormen van wetenschappelijke informatie in een zo vroeg mogelijk stadium gedeeld worden en voor hergebruik beschikbaar gesteld worden’, meldt de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek op haar website. In de praktijk betekent dit dat wetenschappelijke informatie, zoals artikelen uit wetenschappelijke tijdschriften en boeken, steeds vaker online beschikbaar zullen worden.
Steeds meer universiteiten doen hieraan mee. Zo laat een woordvoerder van de Universiteit Utrecht (UU) weten: ‘De UU heeft de ambitie om pionier te zijn op het gebied van Open Science en zo snel mogelijk te bewegen naar 100 procent Open Access-publicaties. Om dit te helpen realiseren, adviseert de bibliotheek de universitaire gemeenschap over het Open Access publiceren van artikelen en boeken.’ Mogelijk zal de beweging invloed hebben op de manier waarop studenten in de toekomst aan hun vakliteratuur komen. Michiel Leezenberg: ‘Als mijn boek nu voor het eerst zou verschijnen, zou er wellicht serieuzer over Open Access worden nagedacht.’
Eindredactie door Isa Martens
