Hoewel ecocide nog niet universeel erkend is als een misdaad, zijn de gevolgen ervan enorm. Het is een belangrijk thema in een bredere discussie over milieurechtvaardigheid en mensenrechten in conflictgebieden.
“Ecocide kun je zien als een langzame dood,” zegt professor Elisa Da Vià, expert op het gebied van ecocide. Het is een overkoepelende term voor de structurele en langdurige vernietiging van alles wat leeft. Anders dan bij genocide, specifiek gericht op de uitroeiing van mensen, treft ecocide het volledige ecosysteem – de basis waarvan menselijk leven afhankelijk is.
‘Een instrument van genocide’
“Als je mensen de toegang ontneemt tot water, voedsel, onderdak of sanitaire voorzieningen, leidt dat op termijn tot hetzelfde resultaat als een directe aanval,” legt Da Vià uit. “Misschien vallen er geen bommen, maar de impact is net zo dodelijk. Bovendien maakt ecocide getroffen gebieden onleefbaar, wat terugkeer op korte termijn onmogelijk maakt.”
Ecocide is daarmee niet alleen een misdaad tegen de natuur, maar ook tegen de mensheid. “Je zou kunnen stellen dat ecocide een instrument is van genocide,” vervolgt Da Vià. Het concept benadrukt de verbondenheid tussen mensen en hun leefomgeving. “Als je die relaties verbreekt, vernietig je het leven zelf.”
Op dit moment erkennen twaalf landen ecocide als een strafbaar feit. Drie landen hebben voorgesteld om het als misdrijf te laten erkennen door het Internationaal Strafhof – tot nu toe zonder succes.
Volgens Amnesty behoort de schade in Gaza tot de meest ingrijpende vernietigingen van leven en infrastructuur in recente tijden
Onzichtbare oorlog
Ecocide kan zich op talloze manieren manifesteren, maar is vaak indirect, waardoor het lastig is om precies te definiëren wat eronder valt. Dit kan verklaren waarom de term nog vrij onbekend is. Wel zijn de gevolgen altijd verwoestend. Denk aan verzilting van landbouwgrond, het onthouden van essentiële medicijnen, de vernietiging van vitale infrastructuur zoals waterzuiveringsinstallaties, het gebruik van schadelijke chemische stoffen, vervuiling van rivieren en kustlijnen, en grootschalige ontbossing. Elk van deze voorbeelden laat zien hoe ecocide ecosystemen én menselijk leven fundamenteel bedreigt.
Een schrijnend actueel voorbeeld is het gebruik van witte fosfor in conflicten. Israël wordt ervan beschuldigd deze uiterst brandbare stof te hebben ingezet in Gaza en Libanon. Witte fosfor, verboden onder internationaal recht, heeft een vernietigend effect op zowel ecosystemen als mensenlevens. “Inmiddels is naar schatting minstens 70% van de landbouwgrond in Gaza verwoest,” zegt Da Vià. Sommige andere bronnen schatten dit percentage nog hoger in. Dit resulteert niet alleen in economische ontregeling, omdat Palestijnen afhankelijk zijn van inkomsten uit de landbouw, maar maakt ook de regio op termijn onbewoonbaar.
Volgens Amnesty behoort de schade in Gaza tot de meest ingrijpende vernietigingen van leven en infrastructuur in recente tijden. De ecologische impact blijft echter niet beperkt tot Gaza of Zuid-Libanon. Lucht- en watervervuiling, samen met het verlies van vruchtbare grond, veroorzaken een ecologische crisis die de hele regio raakt.
Ecocide is niet alleen een milieukwestie, maar ook een militair en politiek wapen dat levens en samenlevingen op lange termijn ontwricht
Ecocide als militaire strategie
Het onleefbaar maken van een gebied is al decennialang een strategisch wapen in militaire conflicten, vertelt Da Vià. De term ecocide werd geïntroduceerd door de Amerikaanse bioloog Arthur Galston, in zijn onderzoek naar de giftige stof Agent Orange. Tijdens de Vietnamoorlog gebruikten de Verenigde Staten Agent Orange om landbouwgrond te vernietigen en chemische ziekten te verspreiden. Dit had verwoestende gevolgen voor mens en milieu.
Ook Saddam Hoessein heeft zich schuldig gemaakt aan ecocide. Tijdens de Eerste Golfoorlog in de jaren 90 stak Irak olievelden in Koeweit in brand en loosde het olie in de Perzische Golf. Daarnaast liet Saddam Hoessein moerassen in Zuid-Irak droogleggen, met als doel de sjiitische bevolking daar te verdrijven. Deze acties hadden enorme ecologische gevolgen, die ook de lokale bevolking zwaar troffen.
Een ander punt van zorg zijn de aanzienlijke CO2-emissies die militaire operaties genereren. Volgens Da Vià bestaat er geen internationale verplichting voor landen om deze militaire emissies te rapporteren, dankzij uitzonderingen in het Kyoto-protocol (1997) en het latere Parijs-akkoord (2015). Rapportage blijft vrijwillig, wat betekent dat de impact van militaire activiteiten op klimaatverandering grotendeels onzichtbaar blijft.
Het plegen van ecocide in Gaza lijkt te passen binnen een bredere strategie van onderdrukking, waarbij niet alleen directe schade wordt toegebracht, maar ook wederopbouw onmogelijk wordt gemaakt. Dit benadrukt hoe ecocide niet alleen een milieukwestie is, maar ook een militair en politiek wapen dat levens en samenlevingen op lange termijn ontwricht.
Een nieuwe blik op oorlogsmisdaden
De gevolgen van ecocide zijn dus niet alleen enorm voor de natuur, maar ook voor lokale bevolkingen. Toch wordt ecocide niet vaak benoemd als een oorlogsmisdaad. Onterecht, zegt een professor gespecialiseerd in politiek geweld die anoniem wil blijven.
Bepaalde acties van Israël op dit terrein kun je zelfs als vormen van staatsterrorisme beschouwen, zegt hij. Veel mensen associeren terrorisme met aanvallen die directe gevolgen hebben op mensenlevens. Ook wordt er bij terrorisme vrijwel direct gedacht aan niet-gouvernementele actoren, zoals extremistische bewegingen. Volgens de professor hoeft dit niet altijd zo te zijn. Da Vià voegt hieraan toe dat vernietiging via ecocide, met de langetermijngevolgen van dien, eigenlijk alleen op staatsniveau kan plaatsvinden. “Kleinere bewegingen hebben simpelweg de middelen niet.”
Ook geweld gepleegd door staten kan dus terrorisme zijn wanneer het structureel en intentioneel is gericht tegen een specifieke bevolkingsgroep, met als doel deze groep te intimideren en angst aan te jagen, vertelt de professor. Vaak heeft dit betrekking tot vernietiging van de leefomgeving. Hij noemt veel dezelfde methoden van destructie als de methoden die Da Vià noemde bij ecocide, zoals het vernietigen van civiele infrastructuur zoals ziekenhuizen, en het niet toelaten van hulp van ngo’s.
Een complicerende factor is dat Israël zijn acties vaak rechtvaardigt als zelfverdediging. Volgens beide professoren is het echter cruciaal om te kijken naar daadwerkelijke acties van staten en niet alleen naar woorden. De recente uitspraak van het Internationaal Strafhof in Den Haag die Netanyahu beschuldigt van oorlogsmisdaden is volgens de professor in politiek geweld een “eerste stap en een symbolisch begin” van een vernieuwde blik op oorlogsmisdaden door westerse staten.
Eindredactie door Tessa van den Heuvel
