Hoe verdedig je jezelf tegen politiegeweld? Vanwege verschillende geweldsincidenten tussen demonstranten en politie, in het bijzonder bij de pro-Palestina-protesten in Amsterdam, zoeken activisten naar manieren om zich te weren tegen de wapenstok. Voor het Amsterdamse collectief Book Bloc Brigade zijn boeken het antwoord.
Bij een book bloc draagt de voorlinie van een groep demonstranten kartonnen schilden van ongeveer anderhalve meter hoog. Op de voorkant staan titels en/of omslagen van boeken die iets te maken hebben met het onderwerp van het protest.
De book blocs zijn geboren in Rome in 2010, waar studenten demonstreerden tegen Berlusconi’s bezuinigingen op het hoger onderwijs en anticipeerden op klappen van de politie. Op de voorkant prijkten boektitels zoals Moby Dick en Don Quichot. De activisten zagen de bezuinigingen als een aanval op kennis, kritiek en cultuur. Met de book blocs lieten zij zien dat zij zich niet zomaar gewonnen gaven.
Het fenomeen genereerde bescheiden aandacht in de internationale media, in het licht van de protesten tegen bezuinigingen op Europese en Amerikaanse universiteiten tussen 2010 en 2013. In The Guardian reageerde auteur Jay Griffiths goedkeurend op het gebruik van haar boek aan de frontlinie, The New Yorker diepte de geschiedenis van het boek als schild in fysieke vorm uit en een kunstinstelling in Londen voegde er in de tentoonstelling Disobedient Objects een aantal exemplaren en een instructiepamflet aan toe. Daarna zijn book blocs in de vergetelheid geraakt.
Nieuwe book blocs
Totdat ze dit voorjaar weer opdoken bij protesten in en rondom de Universiteit van Amsterdam. Initiatiefnemer Selçuk Balamir, als onderzoeker betrokken bij de capaciteitsgroep Kunstgeschiedenis aan diezelfde universiteit, vertelt over deze hernieuwde tactiek. “Ik zag de book blocs voor het eerst voorbijkomen tussen 2010 en 2011, in Rome en Londen. Tijdens de pro-Palestina-protesten in het voorjaar voelde ik dat studenten zich constant moesten blijven rechtvaardigen in hun protest, simpelweg omdat de buitenwereld zijn huiswerk niet deed. De repressie vanuit de universiteit was daarnaast een hele praktische reden om demonstranten beter te beschermen. Toen de bezetting van het Binnengasthuisterrein hardhandig werd beëindigd door de ME, zijn we aan de slag gegaan.”
In mei en juni konden demonstranten tijdens workshops meehelpen aan de constructie van de borden. Op Instagram is te zien hoe vellen schuim tussen twee platen van honinggraatkarton werden geplakt, om er vervolgens met tiewraps en een fietsband een hendel aan vast te maken. De boekomslagen werden op A0-formaat afgedrukt en vervolgens met verf van kleur voorzien.
Het leidde tot ludieke beelden. Omslagen van boeken zoals Wretched of the Earth, de antikoloniale klassieker van Frantz Fanon, en The Hundred Years’ War on Palestine van historicus Rashid Khalidi verschenen op de zesde verdieping van het ABC-gebouw. Op die manier werd druk gezet op het UvA-bestuur om de banden met Israëlische onderwijsinstellingen te verbreken.
De boodschap aan het bestuur was duidelijk: als de leden deze boeken, die wekelijks in collegezalen behandeld worden, daadwerkelijk zouden lezen, zouden ze de noodzaak van het protest begrijpen. De kartonnen borden steken schril af tegen de met schild, wapenstok, en helm bewapende ME’ers op een meter afstand.
Pacificerende werking
De symboliek van de book blocs zal niemand ontgaan zijn: studenten weten waar ze het over hebben als ze protesteren en deze boeken zijn als het ware een intellectuele bewapening. Maar ze vervullen ook een praktische rol.
Balamir: “De eerste keer dat we ze gebruikten is er een foto gemaakt waarop een ME’er met zijn wapenstok een van onze boeken raakt. Toen we de borden daarna meenamen naar protesten in andere steden gebeurde dat niet meer. Dus misschien besefte de politie dat agenten die op boeken inslaan niet echt een pretty picture maakten. Dat is op zichzelf al een succes, omdat dat het protest in zekere zin pacificeert. Dat betekent niet dat er geen politiegeweld bij die protesten plaatsvindt – dat kan op genoeg andere manieren gebeuren. Maar toch verandert het de manier waarop agenten met je omgaan.”
Studenten die met iets wat op een schild lijkt naar een protest komen: zou de politie dit niet als provocatie kunnen zien? “Daar waren we in eerste instantie ook een beetje bang voor. In Duitsland wordt het gezien als defensieve bewapening en dus belastend bewijsmateriaal. Precies daarom probeerden we de focus te verleggen naar de artistieke waarde van ons project. Ik realiseerde me dat een boekomslag een kunstwerk is, maar óók een vorm van visuele communicatie die de inhoud van een boek overstijgt. We hebben daarom alleen boeken gebruikt die sloganwaardig zijn, waarvan het omslag en de titel snel een boodschap kunnen overbrengen zonder dat je het boek hebt gelezen. Het leidde onderling tot veel grapjes over ‘boeken op hun kaft beoordelen’.”
Politiegeweld mag geen kunstobject zijn
Bij book blocs gaat het dus vooral om hoe het eruitziet, en de uitwerking ervan biedt vervolgens fysieke bescherming. In die zin versterken het symbolische en praktische nut elkaar.
Het publieke debat verplaatst zich steeds meer naar de online wereld en visuele media zijn bepalend voor de beeldvorming van protesten. Met de book blocs eigenen demonstranten zich die nieuwe realiteit toe. Ze dagen de ander uit om zich in te lezen, om een stelling te nemen.
Een gevaar dat op de loer ligt, is dat politiegeweld een doel op zich wordt. Want als zulke beelden een effectief middel zijn om publieke verontwaardiging te genereren, wordt het uitlokken van geweld misschien wel nastrevenswaardig. Dat terwijl hardhandige ontruimingen bij de campusbezettingen in het voorjaar juist aanzet waren tot protesten in verschillende studentensteden.
Zo ver wil Balamir dan ook niet gaan. “Toen een tentoonstelling die zich bezighield met protestvormen ons benaderde om een prototype toe te voegen aan de collectie, hebben we daarop gereageerd dat politiegeweld geen kunstobject mag zijn. Voor ons is het vooral een uitnodiging om na te denken over protest en het geweld wat daarmee gepaard gaat. Dat is geen picknick en vergt de nodige organisatie en voorbereiding.”
Eindredactie door Tessa van den Heuvel
