Onder leiding van Van Sparrentak (GroenLinks/PvdA, fractie De Groenen/EVA) stelde de commissie voor interne markt en consumentenbescherming van het Europees Parlement vorig jaar een rapport op over verslavend ontwerp van apps en online diensten. In december 2023 stemde het Europees Parlement met een grote meerderheid in met het rapport. Daarmee werd een duidelijk advies afgegeven aan de Europese Commissie: ga aan de slag met wetgeving.
Een opgetogen Van Sparrentak sprak in het parlement van ‘a historic day’. Maanden later klinkt ze nog steeds verheugd. “Het was cool dat er voor mijn rapport zo’n overweldigende meerderheid was. Op de dag van de stemming kwam er zelfs een behoorlijk conservatief parlementslid naar mij toe, die normaal gesproken tegen bijna alle regels stemt. Hij bedankte me voor het rapport, want hij maakte zich zorgen om zijn kleinkinderen.”
Aandachtseconomie
Zorgen over het gebruik van sociale media zijn inmiddels gemeengoed. Wie kent het niet; in een onbewaakt moment trek je je smartphone uit je broekzak en voor je het weet ben je een half uur verder. Het gebruik van sociale media wordt door onderzoeken (zoals deze van de Universiteit van Amsterdam) gelinkt aan afleiding, stress, een verslechterd zelfbeeld en slaapproblemen. Dat besef dringt, gezien bijvoorbeeld het smartphoneverbod op Nederlandse scholen, ook door onder beleidsmakers. Waaronder die in Brussel.
Over het probleem lijkt steeds minder twijfel te bestaan, maar hoe zit het met de schuldvraag? In haar speech op 12 december zei Van Sparrentak: “Geen enkele zelfdiscipline is bestand tegen de verslavende ontwerptrucs waar techgiganten ons elke dag aan onderwerpen.” Ook nu benadrukt ze dat de verantwoordelijkheid wat haar betreft niet bij de consument, maar bij de producent ligt. “We weten gewoon wat voor trucjes dit soort bedrijven uithalen. Hun verdienmodel is de aandachtseconomie, wat betekent dat zij het meeste geld verdienen als jij zo lang mogelijk op hun platform blijft. Dit probleem moet je dus via het consumentenrecht aanpakken om ervoor te zorgen dat de producten op onze markt veilig zijn. Voor offline-producten hebben we al strenge regels, voor digitale diensten zijn die nu hard nodig.”
Hoe zouden zulke regels eruitzien? Het rapport roept op om de bouwstenen van verslavend app-ontwerp, zoals (push)notificaties, gepersonaliseerde advertenties en vanzelf afspelende media, op te nemen in al bestaande EU-wetgeving over oneerlijke commerciële praktijken. Ook wordt gepleit voor een online ‘recht om niet gestoord te worden’, wat betekent dat alle ‘aandacht vragende elementen’ van een social media app standaard uitstaan. De gebruiker moet ze bewust aanzetten en krijgt daarbij een waarschuwing. Het rapport bevat ook een oproep tot een bewustmakingscampagne over de gevaren van overmatige schermtijd, al is dit niet Van Sparrentaks favoriete maatregel. Volgens haar is zelfdiscipline niet de oplossing voor dit probleem. “Dit was meer om andere partijen tegemoet te komen,” verzucht ze.
De EU lijkt een van de weinige entiteiten die nog een vuist kan maken tegen techgiganten. Met de Digital Services Act (DSA) is er al eerder wetgeving ingesteld die de macht van bedrijven als Google, Amazon, Apple, Meta en Microsoft in Europa aan banden legt. Volgens Van Sparrentak zou nieuwe wetgeving op basis van haar rapport vanuit de DSA gehandhaafd kunnen worden. Precies dat gebeurde begin dit jaar, toen de Europese Commissie een onderzoek startte naar het schenden van DSA-regels door TikTok. Hier is Van Sparrentak enthousiast over. “Ik vind het echt tof, want de Commissie heeft het voor de eerste keer specifiek over ‘verslavend ontwerp’. Het is gewoon heel duidelijk dat ze naar ons rapport hebben gekeken. Daar doe je het voor.”
Beter laat dan nooit
Brussel lijkt op dit gebied dus in beweging te komen. Maar is dat niet rijkelijk laat? Terwijl de keerzijdes van sociale media al jaren duidelijk zijn, werd uitdijende techgiganten weinig in de weg gelegd. Van Sparrentak: “We zijn inderdaad laat in actie gekomen. Jarenlang werden sociale media en digitalisering gezien als indrukwekkende innovatie. Het motto was: daar moeten we niet te veel aanzitten, dan komen die bedrijven met nog leukere ideeën. Pas vijf jaar geleden kwam er een soort omslag. Wegen de voordelen van dit soort platforms eigenlijk wel op tegen de nadelen? Uiteindelijk beter laat dan nooit denk ik dan.”
De enorme bedrijven die Van Sparrentak tegenover zich heeft, geven zich niet zomaar gewonnen. “Als wij de producten en diensten van Big Tech minder verslavend maken, gaan zij minder geld verdienen. Uit ervaring weten we dat ze keihard de tegenlobby aangaan als het over hun verdienmodel gaat. Ik ben benieuwd waar ze op in gaan zetten.” Grote techbedrijven staan niet alleen in Brussel. Zo was de ECR-fractie (Europese Conservatieven en Hervormers), met onder andere FvD, JA21 en de SGP, tegen Van Sparrentaks rapport. Het verbaasde Van Sparrentak niet. “Zij geloven wel in zelfdiscipline en niet in regulering voor het bedrijfsleven. Het was eigenlijk best wel een beetje gênant, ze hadden gewoon exact dezelfde argumenten als de lobby van de grote techbedrijven. Dit zijn de partijen die als eerste schreeuwen dat we de kinderen moeten redden, maar hiervan blijkbaar niet.”
Met de Europese verkiezingen in aantocht, hoopt Van Sparrentak op een nieuwe Eurocommissaris die gelooft in regulering. De Europese Commissie komt dit jaar met een officiële reactie op haar rapport. Dan zal blijken of er een vervolg komt in de vorm van nieuwe wetgeving. En daarna? Van Sparrentak heeft wel een toekomstvisioen: “Ik zie het altijd een beetje voor me als een moment in een film waar iedereen in een keer over zijn telefoon heen kijkt en denkt: ‘Oh, er is ook nog een wereld om ons heen!’. Maar dat is misschien een beetje raar. Ik hoop dat het in mijn mandaat gaat lukken om de meest verslavende dingen aan banden te leggen.”
Eindredactie door Isa Martens
