Op 6 oktober 2022 organiseerde de Ambassade van de Noordzee een ‘oefenrechtbank’ in het Vredespaleis in Den Haag. Het doel van deze rechtbank was om te onderzoeken hoe niet-menselijke stemmen gehoord kunnen worden in de rechtszaal. Tijdens het experiment bepleitte een ‘vertegenwoordiger van de Noordzee’ dat de Noordzee niet langer afhankelijk wil zijn van de beslissingen van anderen. Die vertegenwoordiger was nodig, omdat de Noordzee zelf geen rechtspersoonlijkheid is en zich dus niet officieel kan verdedigen in de rechtszaal. Laura Burgers, assistent-professor aan de UvA en expert op het gebied van rechten voor de natuur in het VN-programma Harmony with Nature, nam die vertegenwoordiging op zich. Ze pleitte voor rechten voor de zee.
Sophia de Vries, jurist en filosoof, promoveert aan de Radboud Universiteit op de vraag hoe we de natuur het beste kunnen beschermen. Ze doet onderzoek naar de verschillende ontwikkelingen op het gebied van natuurbescherming binnen het recht. Volgens De Vries is juist de juridische weg geschikt om de natuur een zelfstandige stem te geven, omdat het recht ertoe dient om conflicten te stroomlijnen. “Die conflicten betreffen vaak conflicten tussen mensen onderling of tussen mensen en bedrijven. Maar er zijn ook conflicten tussen de mens en de natuur,” vertelt De Vries. Dat soort conflicten worden nog lang niet altijd via de rechter opgelost.
‘Het probleem is dat mensen aan elkaar verantwoording schuldig zijn, niet aan het niet-menselijke leven’
De Ambassade van de Noordzee schrijft op haar website dat “de meest prangende vraagstukken grens-, individu- en soort overschrijdend zijn.” We proberen die vraagstukken volgens de Ambassade van de Noordzee vaak op te lossen door te denken vanuit de mens. “Het probleem is dat mensen aan elkaar verantwoording schuldig zijn, niet aan het niet-menselijke leven,” vervolgt de Ambassade op haar website. De Ambassade pleit dan ook voor een samenleving waarin niet-menselijk leven vertegenwoordigd wordt en onderzoekt met experimenten als de oefenrechtbank hoe dit vorm kan krijgen.
De oefenrechtbank is geworteld in de ontwikkelingen rondom rechten voor de natuur. Het idee van het toekennen van rechten aan de natuur is al eeuwen oud, maar kreeg in 2017 meer publieke bekendheid toen Nieuw-Zeeland de Whanganui rivier als levend wezen erkende, mét bijbehorende rechten. De laatste jaren wint deze vorm van natuurbescherming ook in Nederland aan terrein. Zo werd in 2023 in het Zuid-Limburgse Eijsden-Margraten een motie ingediend om de natuur rechten te geven en is de petitie #MaasindeWet gestart om de belangen van de Maas vast te leggen in de wet.
Voor de natuur zelf
Het erkennen van de natuur als ‘rechtspersoon’, houdt in dat de belangen van de natuur voor langere tijd gewaarborgd zijn en de bescherming van de natuur niet langer afhankelijk is van welke politieke wind er waait. Het bijzondere hieraan is volgens Burgers dat “de beoogde bescherming verder gaat dan de bescherming die goed is voor mensen.”
Het beschermen van de natuur zonder dat we er als mens direct iets aan hebben, vereist volgens De Vries een meer holistisch wereldbeeld, een perspectief waarin alles samenhangt. De mens staat niet los van de natuur, maar is er een onderdeel van. We kunnen de natuur binnen dat holistische wereldbeeld ook niet als ‘eigendom’ zien.
Een contrast, volgens De Vries, met ons huidige West-Europese wereldbeeld, waarin we onszelf vaak ‘boven’ de natuur plaatsen. De Vries: “We zijn gewend om de natuur in te zetten voor economisch gewin. Bij natuurbescherming zijn we dan ook vaak geneigd de natuur vooral te beschermen vanuit het belang van de mens.” Het is volgens De Vries binnen ons huidige, economisch gedreven wereldbeeld soms lastig voor te stellen dat we de natuur beschermen, omwille van de natuur.
Dit zou kunnen betekenen dat we als mens meer ruimte moeten maken voor de natuur. Zo zou een situatie als de oefenrechtbank van de Ambassade van de Noordzee, er in de toekomst op neer kunnen komen dat een rechter besluit dat de mens minder CO2 moet gaan uitstoten, om verzuring van de zee tegen te gaan. De Vries onderzoekt de komende jaren of rechten voor de natuur samen kunnen gaan met het recht van de mens op een veilige en schone leefomgeving.
Afhankelijk van de natuur
Hoewel het geven van rechten aan de natuur niet om de mens draait, is het volgens De Vries wel goed om te beseffen dat het op de lange termijn ook interessant is voor de mens.
De Vries legt uit dat we ons niet goed lijken te realiseren dat we afhankelijk zijn van de natuur en dat de manier waarop we nu met de natuur omgaan niet houdbaar is. “De natuur werkt in cycli, ze houdt haarzelf min of meer in stand,” licht De Vries toe. “Als wij onze leefomgeving te veel schade aanbrengen, dan komt er een moment waarop er te weinig leefbare plek is op de aarde.” Door de natuur rechten te geven zou natuurbescherming op de lange termijn gewaarborgd kunnen worden. Uiteindelijk zou dat de leefomgeving van de mens volgens De Vries ten goede komen.
De Vries en Burgers benadrukken dat er nog uitgezocht moet worden wat het toekennen van rechten aan de natuur precies voor gevolgen heeft voor de mens. Wel is De Vries optimistisch over de potentie om die rechten vast te leggen: “In mijn ogen is het recht slechts een instrument om iets te bewerkstelligen. Juristen worden, kort door de bocht gezegd, opgeleid om het recht als een werktuig te beschouwen dat op verschillende manieren ingezet kan worden. Als we iets belangrijk vinden, kunnen we ervoor zorgen dat het werkt.”
Eindredactie door Jens van der Weide
