De winter is aan het begin van december 2023 al vroeg begonnen in Riga. In de Letse hoofdstad is het steevast rond de -10 graden. De schemering begint rond 3 uur ’s middags en overal – langs de weg, in de bomen en op de daken ligt een dik pak sneeuw. De binnenstad van Riga is vrolijk, met haar middeleeuwse kerkjes, Art-Nouveau architectuur en kerstmarktjes die her en der worden opgetuigd. Aan de overkant van de Westelijke Dvina vinden we echter een troosteloos contrast: de ‘Russische buurt’ Imanta is een wereld van verschil. In Imanta word je omringd door torenhoge Sovjet-blokken, hoor je uitsluitend Russisch op straat en word je ’s avonds verlicht door de neonlampen van 24-uurs supermarkten.
Voor een taalcursus verblijf ik bij een Russisch gezin in Imanta. Dit gezin bestaat uit een echtpaar van in de vijftig: Yelena en Dmitri (echte namen zijn bekend bij de redactie). In hun woonkamer staat elke avond de televisie aan op de staatszender van Rusland (Россия-1). Het zijn vriendelijke en zorgzame mensen: ’s ochtends eten we blini’s met huttenkaas, als snack ingemaakt fruit of augurken, en ’s avonds komen de shashliki’s of pelmeni’s op tafel. Aan de keukentafel vertellen ze over de grappige of mooie Russisch gedubde films die ze laatst hebben gezien.
‘We wonen hier al zo lang en toch moeten we ineens van alles’
Soms raakte het gesprek aan de keukentafel verzeild in politieke sferen. Nostalgische herinneringen aan de Sovjettijd kwamen naar boven. “Alles was toen gewoon niet zo ingewikkeld als nu. We worden een beetje in het hoekje gedreven door de overheid. Ik heb een buurvrouw die al in de zeventig is en te oud om Lets te leren, maar toch moet dat van de overheid. We wonen hier al zo lang en toch moeten we ineens van alles.” Met een serieuze blik keek Yelena me aan toen ze de Letse overheid vervolgens beschreef als nationalistisch en ‘Фашист’ (fascistisch).
Aan de keukentafel in het Russische gastgezin in Imanta.
De mentaliteit van de Letse overheid komt niet uit het niets. Letland kent namelijk een lange geschiedenis van bezetting en onderdrukking. De Russische overheersing begon voor het eerst in de 18e eeuw onder het regime van tsaar Peter de Grote. Na korte intervallen van vrijheid en Nazi-Duitse bezetting, is Letland zo’n vijftig jaar onderdeel geweest van de Sovjet-Unie. Gedurende de perioden van Russische bezetting moesten de Letten russificatie ondergaan: Russisch werd de voertaal, Lets mocht niet meer gesproken, geschreven of gepubliceerd worden en Letse culturele tradities werden verbannen.
Na een lange en moeizame strijd, kreeg Letland haar onafhankelijkheid terug in 1991. De-russificatie kwam al snel op gang. Zo’n tien jaar geleden werd Russisch geen verplicht schoolvak meer op scholen en recent heeft de Letse overheid aangegeven vanaf 2026 volledig te willen stoppen met het aanbieden van Russische taalles op middelbare scholen. Ook is het officieel niet meer toegestaan om naar Russische staatszenders te kijken vanuit Letland. Het doel: de invloed van de Russische Federatie beperken op het denkbeeld van Russischtaligen in Letland. Dit is een grote minderheid: niet alleen etnisch Russen maar ook Oekraïners en Wit-Russen vallen onder deze groep.
Russen die geen Lets spraken kregen een Non-citizen passport, wat voor velen aanvoelde als ‘tweederangs burgerschap’
Sinds de onafhankelijkheid van Letland kon het Letse nationalisme floreren: ze hadden na een eeuw aan onderdrukking en ellende de regie over hun eigen land terug en ze wilden de banden met Rusland zo snel mogelijk verzwakken. Russen die geen Lets spraken kregen een Non-citizen passport, wat voor velen aanvoelde als ‘tweederangs burgerschap’. Het speciale paspoort bestaat inmiddels niet meer, maar Russen vrezen Letland uitgezet te worden als ze niet aan de eisen van de Letse overheid blijken te voldoen.
In het Museum van de Letse Bezetting wordt het verhaal van de eeuwen durende bezetting verteld. Van de illegale machtsovername door de Sovjet-Unie in 1940, tot aan de deportatie naar de goelag onder Stalins regime en uiteindelijk de strijd om onafhankelijkheid, neemt het museum je mee langs de trauma’s van het Letse volk. De toon van de vaste tentoonstelling was emotioneel en trots. Yelena was niet razend enthousiast toen ik vertelde dat ik dit museum wilde bezoeken. “Er zijn mooiere musea in Riga te vinden.”
Het Rātslaukums plein, met het Museum van de Letse Bezetting achter de kerstboom.
In de afgelopen jaren lijkt het alsof de spanningen tussen de Russen en de Letten enigszins verminderd zijn. De nieuwe generatie Russen in Letland spreken goed Lets en zijn inmiddels beter geïntegreerd. Tijdens een wandeling in het groene en sprookjesachtige Sigulda afgelopen zomer vroeg ik de Letse wandelgids voorzichtig naar dit conflict. “De jongere generaties Russen proberen zich echt veel beter aan te passen dan oudere generaties. De ouderen verdommen het gewoon om Lets te leren. Daar heb ik een stuk minder respect voor dan de mensen die het echt proberen.” Die tweedeling viel me zelf ook op. Zo werd een man die in een café in Riga in het Russisch zijn bestelling deed in het Lets beantwoord. Cafés met Russisch personeel trekken over het algemeen vaker Russische klanten, en vice versa met Letse cafés.
De recente oorlog in Oekraïne speelt een belangrijke rol in het opnieuw oplopen van de spanning. De Letse overheid gebruikt Poetins oorlog als gelegenheid om strengere regels op te stellen voor de etnisch Russische bevolking. Er worden taalexamens geëist van Russen die hun administratie niet goed op orde hebben en sommige Russen krijgen zelfs een brief thuis waarin staat dat ze binnen een korte tijd Letland moeten verlaten. Deze maatregelen veroorzaken angst en onrust bij de Russischtalige bevolking en daar speelt Poetin uiteraard op in. In Russische propaganda, zoals dat van de staatszender Россия-1, wordt de Letse overheid als fascistisch afgeschilderd. En exact die benaming nam Yelena ook in haar mond tijdens het gesprek aan de keukentafel. “Ik ben het met veel dingen niet eens met Poetin, behalve dan over hoe de Russen in Letland behandeld worden. Ik vind het heel erg wat er in Oekraïne gebeurt.” Toch sympathiseert nog 14 procent van de enkel Russisch-sprekenden in Letland met Rusland, waar het de oorlog met Oekraïne betreft.
De herinnering aan de Sovjet-Unie geeft veel oudere Russen nog altijd nostalgie. Wat vrijheid voor de Letten betekende, betekende voor de Russen comfort inleveren voor onzekerheid en een ongemakkelijke vraag over hun status in Letland. De Russen, die in Sovjettijd zijn geëmigreerd naar of geboren in Letland, waren plotseling de bescherming van een groter geheel kwijt, en raakten gestrand. In Rusland hadden zij vrijwel niets of niemand meer, maar Letland voelde minder welkom. De nieuwe taaleisen van de Letse overheid werken bij dit conflict als olie op het vuur en zorgen ervoor dat angst en wantrouwen sterker worden bij de Russen in Letland. Toch zijn er nog genoeg Russen hier, zoals Yelena en Dmitri, die niet alles wat Poetin zegt geloven en voldoende zijn geïntegreerd.
Eindredactie door Joey Tol
