In hun verkiezingsprogramma pleit Volt onder meer voor een Europese regering met minister-president, transnationale kieslijsten en een Europese grondwet. Getiteld ‘Een federale en democratische Unie’, behelzen de ideeën in het hoofdstuk inderdaad niets minder dan Europees federalisme. Wat is dit voor politiek concept? En is de Nederlandse kiezer er klaar voor?
Wat is federalisme?
Federalisme promoot het idee van een federatie, een staatsvorm waarbij een federale overheid soevereiniteit en bevoegdheden deelt met deelstaten. Als vreemd politiek dier houdt de Europese Unie momenteel het midden tussen een internationale organisatie en een federale staat. Maar de dingen die Volt voorstelt, met in het bijzonder een grondwet, zouden de balans doen doorslaan naar die tweede vorm.
Marieke Koekkoek (34) is ruim twee jaar Kamerlid voor Volt en staat voor de komende verkiezingen op de tweede plaats van de kandidatenlijst. Ze licht het belang van Europees federalisme toe: “Voor Volt is Europees federalisme een middel tot een doel. Het doel is dat je de grotere uitdagingen van vandaag, zoals de klimaatcrisis en toenemende onveiligheid in de wereld, als verenigd Europa gaat oplossen.”
Hoe krijgt zo’n streven wat Volt betreft concrete politieke gestalte? Koekkoek: “Op de lange termijn willen we toen naar een Verenigde Staten van Europa. De vergelijking met de VS is mooi; veel verschillende staten, maar wel één regering en een set aan gezamenlijke wetten en regels.”
‘Als Europa moeten we onze diversiteit en eigenheid aan cultuur, traditie en geschiedenis niet loslaten’
In zo’n scenario zou Nederland, als ware het een Europees Texas, opgaan binnen één federalistisch geheel. Koekkoek plaats wel een kanttekening: “Als Europa moeten we onze diversiteit en eigenheid aan cultuur, traditie en geschiedenis niet loslaten.” Eén Europees volk betekent volgens het Tweede Kamerlid niet dat we allemaal hetzelfde moeten zijn. “Maar we moeten wel de vertragende barrières van nationale grenzen weghalen en streven naar een Europese grondwet en direct gekozen Europese democratische regering.”
Weinig publieke steun
Martijn Huysmans (33), universitair hoofddocent Europese Unie aan de Universiteit Utrecht, heeft zijn bedenkingen over de politieke haalbaarheid van Volts federalisme: “Ik zie het als niet heel realistisch op de korte termijn en ik veronderstel dat ze dat zelf ook wel beseffen. Ik denk dat Volt vooral dingen wil agenderen.”
Huysmans legt uit dat Europees federalisme als politieke stroming een lange voorgeschiedenis kent. Vooraanstaande federalisten zoals Altiero Spinelli en recenter Guy Verhofstadt liepen volgens Huysmans constant voor de troepen uit: “De Europese Unie was van begin af aan een eliteproject van denkers en regeringsleiders. Maar in veel landen, zoals in Nederland, is er nooit publieke steun geweest voor een federaal Europa. Een groot aandeel van de Nederlanders is altijd sterk gekant tegen meer Europa.”
Dat werd onder meer duidelijk in 2005, toen Nederland samen met Frankrijk een Europese grondwet per referendum verwierp. Het is, zeker voor federalisten, een beruchte mijlpaal in de geschiedenis van Europese integratie. Toch acht Volt gezien het nieuwe verkiezingsprogramma de tijd rijp voor een herkansing van zo’n continentale grondwet.
Wat Huysmans betreft is een succesvolle herkansing niet waarschijnlijk. Er is volgens hem na 2005 geen grote verandering geweest in de Nederlandse publieke steun voor federalisme. Volgens de onderzoeker heeft dit gebrek aan steun meerdere redenen. “Bij rechtse partijen draait het om identiteit. De eigen cultuur zou bij een federaal Europa verdwijnen voor een geglobaliseerde uniformiteit.”
Koekkoek deelt deze analyse. “Bij een federaal Europa denken mensen misschien al snel aan een soort groot territorium waar vanuit de hoofdstad Brussel alles gedicteerd wordt. Men is bang voor eenheidsworst, dat je moet conformeren aan één Europese standaard.” In zulke zorgen kan ze zich nog wel inleven: “Dan beperk je mensen heel erg in hun persoonlijke ontwikkeling en vrijheid, en de zegen van een democratie leven is nu juist dat je de vrijheid hebt om je te ontwikkelen tot wie je bent.”
Het f-woord
Ook Anna van de Moosdijk (25) hoort als penningmeester van JEF (Jonge Europese Federalisten) Nederland dezelfde bezwaren tegen federalisme terugkomen. Ze voert naar eigen zeggen regelmatig gesprekken over de EU met mensen die extreemrechts stemmen. “Tijdens die gesprekken laat ik het woord ‘federalisme’ niet vallen. Want dat is voor hun, net zoals feminisme, een f-word.”
En ook zij snapt wel hoe zulke weerstand ontstaat: “Mensen denken dat federalisten een Europese megastaat willen die alle beslissingen neemt. En ik begrijp dat het moeilijker is om gemeenschappelijkheid te voelen met Zuid-Europa dan met je buurman. Maar politiek alleen op basis van emoties en sentiment creëert discriminatie, conflict, oorlog.”
JEF is een maatschappelijke organisatie die door middel van debatten en conferenties Europees federalisme promoot. Verspreid door Europa heeft de club duizenden leden, de Nederlandse tak heeft er enkele tientallen. Op het eerste oog voeren JEF, een maatschappelijke organisatie die zich bezighoudt met het promoten van federalisme in Europa, en Volt dezelfde strijd. “Volt heeft veel punten waar wij het mee eens zijn, zoals een Europese grondwet en transnationale kieslijsten,” geeft Van de Moosdijk toe.
Tegelijkertijd benadrukt ze de verschillen tussen beide bewegingen: “We zijn het niet in alles met Volt eens. Ten eerste zijn wij geen politieke partij maar een transpolitiek spectrum. JEF’ers kunnen bij het CDA of GroenLinks zitten, maar zijn allen actieve burgers die kijken naar welk Europa we willen. Onze leden hanteren dus verschillende begrippen van federalisme.”
En daarbinnen is Volts streven naar een ‘Verenigde Staten van Europa’ volgens Van de Moosdijk slechts een van de smaken: “Sommige leden willen de EU houden zoals het nu is, anderen willen bijvoorbeeld deelregio’s in een Europese Senaat en weer anderen willen één grote Europese staat.”
‘Men zegt weleens dat er geen finalité Européenne bestaat’
Voor Huysmans zijn zulke uiteenlopende interpretaties kenmerkend voor het politieke concept Europees federalisme: “Zolang de Europese Unie bestaat is het onduidelijk waar het naartoe gaat. Men zegt weleens dat er geen finalité Européenne bestaat.”
Volt blijft in ieder geval streven naar een ‘ever closer Union’. Koekkoek ziet het project niet als toekomstdroom, maar als alledaagse noodzaak: “Afgelopen week had ik in de Tweede Kamer een inbreng over grensregio’s in Nederland. De mensen die daar wonen weten allang dat we één Europa zijn. Hun leven wordt ingewikkeld gemaakt door nationale obstakels die we hebben opgeworpen. Daar wordt heel tastbaar dat federalisme een project is van iedereen die gewoon makkelijk en goed willen leven.”
Eindredactie door Alistair Keepe en Joey Tol
