9 juni 2023, 07:30
Meningsverschillen tussen politieke partijen en bevolkingsgroepen zijn al decennia niet toegenomen. Desondanks roepen politici steeds vaker moord en brand over groeiende polarisatie, ziet historicus Ruben Ros. Waar komt deze ‘polarisatiepaniek’ vandaan?
Leestijd:
5 Min
Twee weken geleden, terwijl de Kamer debatteerde over de staat van de Europese Unie, was het weer raak. D66-woordvoerder Sjoerd Sjoerdsma stond op het punt zijn betoog over de toekomst van Europa af te ronden, toen Caroline van de Plas zich bij de interruptiemicrofoon meldde. De BBB-voorvrouw vond het ‘gewoon niet kunnen’ dat Sjoerdsma FVD en PVV aanduidde als ‘pro-Poetinpartijen’. In plaats van inhoudelijk te reageren op Sjoerdsma’s bijdrage, sloeg Van der Plas aan op de ‘polariserende’ toon van de D66-er. “We zitten elkaar hier in de Kamer constant de maat te nemen en te polariseren. Ik ben er helemaal klaar mee”, verzuchtte Van der Plas.
“Een typisch geval van polarisatie-inflatie”, reageert Ruben Ros. Als begripshistoricus doet hij onderzoek naar de geschiedenis van het Nederlandse polarisatiediscours. Ros constateert dat ‘polarisatie’ de afgelopen jaren steeds meer een inhoudsloze term is geworden. Recent voorbeeld: de SIRE-campagne tegen maatschappelijke polarisatie. In de filmpjes die het ideële reclamebureau verspreidt, zijn cartoonfiguren te zien die discussiëren over klimaat, asielzoekers en vaccinaties. “Verlies elkaar niet als polarisatie dichtbij komt”, waarschuwt SIRE.
Meningsverschillen in het publiek debat worden zo weggezet als een gevaar voor de sociale cohesie. Die angst voor polarisatie is opvallend, vindt Ros. Empirisch onderzoek heeft immers aangetoond dat het wel meevalt met de polarisatie. Onlangs presenteerde een groep van 22 onderzoekers de bundel ‘Politieke Polarisatie in Nederland’. Een van hun conclusies: “In de afgelopen decennia zijn verschillen van mening tussen grote bevolkingscategorieën (…) niet toegenomen.” Dus vanwaar al die polarisatiepaniek?
In het geval van Van der Plas was het vooral een ‘retorisch trucje’, constateert Ros. Een manier om jezelf als fatsoenlijk te profileren, tegenover een polariserende Sjoerdsma. Maar de polarisatiepaniek gaat dieper, stelt Ros. “Scherpe tegenstellingen werden altijd al vermeden in de Nederlandse politiek, maar sinds de eeuwwisseling wordt polarisatie door nagenoeg het hele politieke spectrum als een problematisch maatschappelijk proces gezien.” Dat is interessant, vindt Ros. Die negatieve betekenis die tegenwoordig aan polarisatie wordt toegewezen, is namelijk niet hoe de term oorspronkelijk werd gebruikt.
In de jaren 70, toen het begrip zijn intree maakte in het politieke debat, werd polarisatie vooral gezien als een strategie. Het was een manier om duidelijk te maken waar de breuklijnen tussen verschillende partijen lagen zodat het voor burgers duidelijker werd wat er te kiezen valt. “Polarisatie zorgde zo voor helderheid in het politiek debat”, vertelt Ros. Van een maatschappelijk probleem was geen sprake. Een gevaar voor de democratie evenmin. Sterker nog: “Polarisatie was juist een handeling die de democratie een impuls gaf.”
De voornaamste beoefenaar van die strategie was PvdA’er Joop den Uyl. “Met zijn ‘polarisatiestrategie’ probeerde hij economische thema’s zoals inkomensongelijkheid in de jaren 70 op de agenda krijgen”, vertelt Ros. “Op die manier kon hij economisch-linkse kiezers wegsnoepen bij de christelijke partijen.” Het was een voor Nederlandse begrippen ongebruikelijk theatrale en passievolle manier van politiek bedrijven. Maar het werkte. “Terwijl confessionele partijen jammerden over de teloorgang van het Nederlandse harmoniemodel, groeide de PvdA en werd Den Uyl in ’73 premier.”
Vergelijk polarisatiepremier Joop den Uyl met Wouter Bos, van 2002 tot 2010 partijleider van de PvdA, en je ziet helder hoe het polarisatiebegrip van betekenis is veranderd. “Bos presenteerde zich juist als verbinder pur sang. Hij vroeg zich hardop af of polariseren en duidelijkheid wel passen in een politiek stelsel waar compromissen sluiten het hoogste doel is”, vertelt Ros. Deze drang naar verbinding zag je over het hele politieke spectrum.
“Politieke elites waren geschrokken van de moord op Pim Fortuyn. Het toonde voor hen maar weer eens aan: te veel confrontatie en passie in de politiek kan gevaarlijke gevolgen hebben.” Vanaf dat moment werd polarisatie gezien als sluimerend ‘maatschappelijk probleem’, in de woorden van premier Balkenende. Een constante dreiging voor de sociale cohesie, waar politici waakzaam voor moesten zijn. “Polarisatie bedrijf je niet, die wakker je aan”, vat Ros de betekenisomslag samen.
Den Uyls polarisatiestrategie was in die zin een kortstondig uitstapje binnen de verder op consensus en harmonie gerichte Nederlandse politieke cultuur. “Harmonie, samenwerking en compromis worden al sinds de 19e eeuw als belangrijke onderdelen van de politiek gezien. Als een politicus dan een stevig standpunt inneemt, vormt dit al gauw een bedreiging voor de bestuurbaarheid van het land”, vertelt Ros. Verklaart dat dan waarom politici als Van der Plas zo vaak waarschuwen voor polarisatie? Deels. “De huidige polarisatiepaniek heeft een diepere oorzaak dan alleen de Nederlandse politieke cultuur en haar afkeer van harde tegenstellingen”, denkt Ros.
De omslag in betekenis heeft vooral te maken met het gebrek aan maatschappelijke worteling van politieke partijen in de samenleving. Tot eind jaren 80 stonden burgers via politieke partijen en talloze verenigingen in nauw contact met de politiek. Maar in de jaren 80 en 90 neemt het ledenaantal van politieke partijen drastisch af, vakbonden lopen leeg, kiezers gaan steeds meer zweven. Politici trekken zich terug in hun Haagse bubbel en verliezen het directe contact met de burger. In plaats van door partijstructuren en vrijwilligers laten politieke partijen zich daarom steeds meer leiden door marketingstrategieën en vluchtige opiniepeilingen.
Het gevolg, aldus Ros: “Een politiek-bestuurlijke klasse die de samenleving nauwelijks begrijpt. Maatschappelijke tegenstellingen en botsende belangen worden in toenemende mate gezien als gevolg van het volk op drift.” In die context van wederzijds onbegrip, wordt het logisch voor politici en bestuurders om elke uiting van onvrede of conflict weg te zetten als potentieel gevaarlijke en irrationele polarisatie. Polarisatie wordt een ‘therapeutisch middel’. Een woordje wat politici en bestuurder kunnen roepen om onrust en conflict in de samenleving weg te zetten als gevaarlijk, iets wat je moet bestrijden, terwijl je ook zou kunnen onderzoeken wat de werkelijke oorzaken hiervan zijn. “Dat polarisatie politiek is”, in de woorden van Ros.
Die moralistische blik op polarisatie en politieke tegenstellingen kan een vruchtbaar inhoudelijk debat in de weg zitten, zoals al bleek al uit Van der Plas’ opmerking richting Sjoerdsma. Maar je ziet het vaker: de minister van Economische Zaken die de term ‘graaiflatie’ afdoet als polariserend, CDA-leider Wopke Hoekstra die waarschuwt voor ‘stikstofpolarisatie’ in plaats van in te gaan op de argumenten van zijn tegenstanders, PvdA-voorvrouw Attje Kuiken die in het slotdebat voor de Provinciale Statenverkiezingen oproept om samen te werken en niet te veel te ‘polariseren’. Ros: “De morele paniek over polarisatie werkt als een verstikkend deken op het politieke debat.”
Dat is niet zonder risico’s. “Een gebrek aan vruchtbaar debat kan antidemocratische tendensen in de hand werken.” Die dynamiek kwam duidelijk naar voren tijdens de coronapandemie, vertelt Ros. “Burgers die het niet eens waren met het coronabeleid werden al gauw weggezet als ‘fout’ en een gevaar voor de rest van de samenleving.” Tijd voor conflict of debat was er niet, het was immers crisis. “Op zich logisch”, vertelt Ros, “maar het vacuüm wat hierdoor ontstond werd al snel opgevuld door radicale en complotterige krachten, die de onvrede wisten te mobiliseren. Als er meer ruimte was geweest voor pluralisme”, meer ruimte voor ‘polarisatie’ in de oorspronkelijke betekenis van het woord, “was dit minder snel gebeurd.”
Moeten politici polarisatie dan maar weer omarmen? “Dat zou een vergissing zijn”, zegt Ros. Het gaat uiteindelijk om het soort polarisatie dat wordt toegepast. Het identitaire vijanddenken, zoals we in de Verenigde Staten zien, biedt geen uitweg, erkent Ros. “In plaats daarvan is een politiek debat nodig waarin verschillende meningen en belangen op elkaar kunnen botsen.” De afgelopen verkiezingen werden er stappen in de juiste richting gezet, zegt Ros. Tussen linkse partijen en de VVD ontstond weer wat heldere strijd op economische thema’s. Ros: “We moeten erkennen dat dat soort botsingen wezenlijk zijn aan politiek. Dat is geen reden tot paniek, maar onderdeel van een pluralistische democratie.”
