Toen Rusland Oekraïne binnenviel, keek Europa naar Duitsland. De grootmacht, die haar relatie met Rusland lang gemoedelijk had gehouden, kwam na lang aarzelen, met een antwoord: wapens voor Oekraïne, grootse investeringen in de Bundeswehr. Politicoloog Lucas Schramm ziet dat Duitsland, een stroeve uitvoering ten spijt, een jaar na dato een veranderd land is.

Jarenlang was Duitsland terughoudend om zich te mengen in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Tót de Duitse bondskanselier Olaf Scholz op 27 februari 2022 zijn beroemde toespraak over de Zeitenwende hield. In één toespraak kantelde de Duitse inzet. Duitsland voorziet Oekraïne van wapens, de Russische economie werd geraakt met een sanctiepakket van omgekende omvang en Duitsland maakt zich minder afhankelijk van Russisch gas. Daarnaast stelt de federale overheid 100 miljard euro beschikbaar stellen voor de heropbouw van de Bundeswehr.

De kritiek op de langzame uitvoering van de plannen die uit de Zeitenwende voortkwamen, zwelt echter aan. Van het budget is bijna niks uitgegeven, de wapenleveranties aan Oekraïne verlopen trager dan verwacht. Lucas Schramm, postdoctoraal onderzoeker aan de politieke faculteit van de Ludwig-Maximilian Universität in München met een focus op Europese integratie en Frans-Duitse betrekkingen, is het met de kritiek niet eens: “De Zeitenwende impliceert dat men niet kan vasthouden aan oude patronen en dat er een duidelijke breuk is met het verleden. Vanuit dat licht bezien gaat het de goede kant op.” 

Hoe belangrijk was de Zeitenwende-toespraak van kanselier Olaf Scholz?

“Allereerst is het heel interessant te zien dat er zoveel vraag was naar deze toespraak. Het leek erop dat heel Europa erop zat te wachten. Niet veel Duitse woorden halen het in andere talen. Spitzenkandidat is er een, en Zeitenwende heeft dat ook gehaald. Het wordt niet meer vertaald.”

“Duitse beleidsmakers en kanseliers staan niet bekend om hun grote toespraken. Misschien was Merkels toespraak in Brugge in 2010 een bijzondere, toen ze met de Union Method op de proppen kwam, een voorstel voor coördinatie van het economisch beleid van de EU-lidstaten, wat begrotingsdiscipline, stabiliteit en groei zou moeten bevorderen. Maar verder komt het niet vaak voor, zeker niet als je het vergelijkt met Franse presidenten. Dat maakt deze toespraak zo bijzonder.”

Welke vooruitgang heeft Duitsland geboekt bij het uitvoeren van Scholz’ aankondigingen? Gaat de Zeitenwende snel genoeg?

“Het is moeilijk te bepalen wat snel genoeg is, aangezien er geen duidelijke meetmomenten of tijdschema’s aangekondigd zijn. Onder het Duitse volk is het bewustzijn over en de steun voor de oorlog gegroeid. Er is ook parlementaire consensus. Van links tot rechts lijkt het besef ingedaald dat er wat moet veranderen. Als je daar rekening mee houdt, kun je succes anders meten dan door alleen te kijken naar het geld dat de Bundeswehr heeft uitgegeven. De Zeitenwende impliceert dat men niet kan vasthouden aan oude patronen en dat er een duidelijke breuk is met het verleden. Vanuit dat licht bezien gaat het de goede kant op. Tegen 2025, aan het einde van Scholz’ eerste termijn, kan de balans echter pas worden opgemaakt. Dan kan men zeggen of er wat terecht is gekomen van de Zeitenwende.”

Van de 100 miljard euro voor de Bundeswehr is nog weinig uitgegeven. Wat waren de belangrijkste obstakels daarbij?

“Het was strategisch gezien verstandig om 100 miljard uit te trekken om de Bundeswehr te versterken, maar het ging ook gepaard met een aantal problemen, namelijk gewekte verwachtingen die moeilijk waar te maken zijn. De uitvoering is geen gemakkelijke taak. Er zijn onder andere veel conflicten en meningsverschillen geweest binnen de huidige federale coalitie, vooral met betrekking tot de buitenlandse strategie. Daarnaast is er een gebrek aan overheidsfinanciering van kritieke infrastructuur, zoals wegen, treinsporen, digitale infrastructuur en cyberbeveiliging, wat niet alleen geldt voor het leger, maar voor heel het land. Dat maakte het bijvoorbeeld moeilijk om de 100 miljard uit te geven.”

Heeft de Zeitenwende de betrekkingen van Duitsland met andere landen in de Europese Unie veranderd?

“De ontvangst was over het algemeen vrij positief, maar sommige lidstaten zijn altijd bang dat als Duitsland grote binnenlandse financiële middelen inzet, dit de interne markt zou kunnen verstoren. Het besef dat er financieel en politiek veel meer uitgaven en inspanningen nodig zijn om capaciteiten en veerkracht in een Europese context op te bouwen, is echter naar voren gekomen.”

“Het is interessant om ook te kijken naar wat de Zeitenwende voor Europese integratie gaat betekenen. Het kan natuurlijk leiden tot meer projecten op Europees niveau, in termen van infrastructuur, et cetera. Echter, het kan ook de andere kant opgaan. Namelijk dat landen zich meer gaan focussen op nationale capaciteiten. De tijd zal uitwijzen hoe dat eruit gaat zien.”

Er is vaak kritiek dat Duitsland zijn les niet geleerd lijkt te hebben, vooral als je naar China kijkt. Hoe ziet u dat?

“De economische afhankelijkheid van China is nog steeds groot, maar er is veel veranderd. Tien jaar geleden kocht een Chinees bedrijf een in Duitsland gevestigd automobiel technologiebedrijf – Kostal Group – dat gespecialiseerd is in de ontwikkeling van automatische controlesystemen voor auto’s, en er was niet veel publieke verontwaardiging over. Kijk naar de reacties naar aanleiding van de verkoop van een Hamburgse haventerminal, waar een Chinees staatsbedrijf 25% van de rechten van kocht, en je ziet dat er sindsdien veel veranderd is. Deze mentale transformatie laat de Zeitenwende zien.”

Wat betekent de Zeitenwende voor de Frans-Duitse betrekkingen?

“Het heeft twee kanten. Het is al lang een wens van Frankrijk dat Europa zijn eigen grenzen beter zou kunnen verdedigen, zodat de militaire capaciteit zou toenemen. In dit opzicht is de Zeitenwende in Frankrijk zeer welkom. Aan de andere kant zijn de Fransen er niet zo blij mee dat de Duitsers hun jets in de VS kopen, in plaats van in Frankrijk. De Fransen hadden hier andere ideeën over, zij wilden de Europese industrie bevorderen.”

Voelt Frankrijk zich bedreigd? Haar militaire positie in Europa zou minder dominant kunnen worden als Duitsland weer sterker wordt?

“Zolang Frankrijk het enige land in de EU is met kernwapens, zal haar positie altijd dominant zijn. Duitsland kan nog 100 miljard investeren in het leger, maar Frankrijk zal altijd haar dominante positie in Europa behouden met haar kernwapens.”

Hoe kan het worden verklaard dat Duitsland zo’n radicale verandering in zijn buitenlands beleid heeft doorgemaakt na de inval in Oekraïne, terwijl andere Europese landen ook veranderingen hebben doorgemaakt, maar niet zo radicaal?

“Een interessante vergelijking is die tussen de Zeitenwende-speech van Scholz en die van Merkel over Fukushima. Ofwel waren beiden echt verrast, ofwel deden ze alsof ze van de ene op de andere dag verrast waren. Ja, er was een grootschalige Russische invasie in Oekraïne, maar deze destabilisatie in Oost-Oekraïne is al vier jaar aan de gang. Het begon zelfs al met de illegale annexatie van de Krim. Dus om te zeggen dat één enkele dag, één enkele gebeurtenis zo veel heeft veranderd is een beetje vreemd. Hetzelfde geldt voor Merkel’s speech na het kerncentrale-ongeluk in Fukushima. Ik bedoel, ze is een opgeleide natuurwetenschapper, en je zou verwachten dat ze heel goed in staat was om kosten, risico’s en voordelen van kernenergie tegen elkaar af te wegen. En dan is er aan de andere kant van de wereld een nucleair ongeluk. En zij zegt: ‘O, ik heb het risico helemaal verkeerd ingeschat. Dus vanaf nu gaan we kernenergie in Duitsland uitfaseren.’ Is dat niet opmerkelijk? Ik bedoel, als Frankrijk morgen Duitsland zou aanvallen, dan kan ik begrijpen dat een Duitse kanselier zegt dat dit totaal onverwacht is. Dat verandert alles. Maar deze invasie en destabilisatie en hybride oorlog zijn al vier jaar aan de gang.”

“Dus in zekere zin is het opmerkelijk. En dit is nu speculatie, maar misschien was het niet alleen een manier van zelfreflectie, zelfbeoordeling, maar ook een legitimatie voor nationaal beleid om de steun van de bevolking te krijgen voor bijvoorbeeld meer uitgaven voor de Bundeswehr of een snellere overgang naar groene technologieën. En zo’n snelheid is gemaakt omdat de gebeurtenissen niet zo abrupt waren als de Zeitenwende-toespraak doet vermoeden.”

Eindhttps://redpers.nl/wp-content/uploads/2020/09/redperslogo-1.png door Rens van der Beek