De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) waarschuwt jaar na jaar voor extreemrechts. Vooral jonge mannen tussen de 13 en 30 jaar zijn vatbaar voor deze beweging. Wat te doen als je vrienden radicaliseren? Een gesprek met politicoloog Léonie de Jonge over normalisatie, media en extreemrechtse logica.
Volgens de NCTV krijgen complottheorieën over omvolking en rassenoorlogen steeds meer grip op jonge mensen. Een vriend die de antisemitische uitspraken van Kanye West verdedigt. Een vriendin die wel heil ziet in Thierry Baudets reptielentheorie. Zo gek is het niet meer. Maar volgens de NCTV zijn het deze theorieën die het risico op een extremistisch rechtse aanslag in Nederland weer ‘aanzienlijk’ maken.
Des te urgenter is het werk van politicoloog Léonie de Jonge. In haar promotieonderzoek vergeleek ze Luxemburg en Wallonië, waar extreemrechts wegblijft, met Nederland en Vlaanderen, waar de ideologie sterk verankerd is. Ook onderzocht ze hoe media extreemrechts normaliseren en zette ze de geschiedenis van populistisch rechts in de Benelux uiteen. Zij vertelt hoe radicaal en extreemrechts gedachtegoed te herkennen is en wat eraan te doen.
Wanneer is jouw interesse in extreemrechts ontstaan?
“Mijn eerste politieke herinnering is de moord op Pim Fortuyn. Dat veroorzaakte een aardverschuiving in Nederland. Een land dat zich opwerpt als tolerant boegbeeld werd opeens een voedingsbodem voor radicaal rechts. Ik kom zelf uit Luxemburg, waar de mensen over het algemeen veel conservatiever zijn dan de gemiddelde Nederlander. Toch krijgt die ideologie daar geen voet aan de grond. Dat contrast prikkelde me en ik wilde het onderzoeken. In mijn promotieonderzoek liet ik zien dat mainstream media en gevestigde politieke partijen in Nederland vaak uiterst rechts aan het woord laten. Daarmee legitimeer en versterk je de boodschap, want je heft de stempel van extremisme op. Uiteindelijk draag je ook bij aan de normalisering van het gedachtegoed. In 2016 werd dit thema heel actueel. Thema’s zoals Trump en de Brexit brachten radicaal en extreemrechts naar de voorgrond. In Nederland gebeurde dat middels Wilders en Baudet. Er kwam heel veel vraag naar hoe om te gaan met radicaal en extreemrechts.”
Wat kenmerkt radicaal en extreemrechts gedachtegoed?
“Politicologen gebruiken de term uiterst rechts, wat een overkoepelend begrip is waaronder zowel radicaal rechts als extreemrechts vallen. Het zijn verschillende gradaties. Wat ze met elkaar verbindt is dat ze niet liberaal-democratisch zijn en maatschappelijke ongelijkheid – dat gaat van economisch tot ras – als natuurlijk en zelfs wenselijk zien. De overheid heeft in hun ogen geen kerntaak in het bestrijden van die ongelijkheid. Daarnaast is nativisme een belangrijk kenmerk van uiterst rechts. Dat houdt in dat niet-inheemse personen en ideeën een bedreiging vormen voor de natiestaat en dat die daarom buitengesloten moeten worden. Ook is uiterst rechts vaak autoritair – de samenleving hoort hiërarchisch georganiseerd te zijn, met voorop een sterke leider, en inbreuken op de bestaande orde dienen bestraft te worden. Dat uit zich in wetsvoorstellen zoals meer geld naar de politie en defensie. Tot slot wordt de maatschappij door hen in tweeën gedeeld. Aan de ene kant is er het volk, Henk en Ingrid, die de verliezers van de maatschappij zijn. Aan de andere kant is er de corrupte elite die zich tegen de volkswil keert, en die mensen zoals Henk en Ingrid onderdrukt. Radicaal en extreemrechts verschillen. Die eerste doet mee met de spelregels van de democratie. Wel op gespannen voet met pluralisme en het beschermen van minderheden. Die tweede ondermijnt de grondbeginselen van de democratie.”
Waar past Forum voor Democratie binnen dat spectrum?
“Dat is lastig, omdat ze geleidelijk zijn verschoven. Toen de partij opkwam was het een radicaal rechtse partij, inmiddels moet je het noemen wat het is: extreemrechts. De voorbeelden stapelen zich op. Een goed voorbeeld is van een lokale vertegenwoordiger die uitsprak: “We waren erbij toen de democratie ondermijnd werd.” Het publiek begon te juichen en vervolgens gaf Thierry Baudet hem een high five. Duidelijker kan bijna niet. Ook oproepen tot een civiel leger, de tribunalenuitspraak en het bedreigen en intimideren van journalisten zijn goede voorbeelden. Bovendien speculeerde Tweede Kamerlid Gideon van Meijeren over het verstoren van het democratie door te suggereren dat mensen naar het parlement zouden moeten trekken. Het is belangrijk om dit soort partijen als extreemrecht te labelen, want het legitimeert dat je ze anders mag behandelen. Als een partij de democratie actief ondermijnt, kunnen media besluiten die niet meer uit te nodigen.”
Als Wilders zegt dat hij niet van couscous houdt, dan bedoelt hij daarmee dat hij niet van Marokkaanse mensen houdt.
Drie jaar geleden zei je in een interview dat we in Nederland geen succesvolle extreemrechtse partijen hadden. Wat is er gebeurd tussen toen en nu?
“De normalisering van radicaal rechts en extreemrechts gedachtegoed gaat snel. Wat zij doen is steeds de grenzen opzoeken en eroverheen gaan. Een voorbeeld is Baudet die zijn reptielenuitspraak doet. Alle media storten zich daarop. Wat bedoelt hij daarmee? Kan dat wel? Dan komt er een moment waarop hij dat normaliseert. Hij zegt dan dat het geen antisemitisch hondenfluitje is, dat hij het niet zo bedoelde en dat het slechts een metafoor was. Dan komt het volgende mediaschandaal en begint hetzelfde riedeltje weer opnieuw. Het verschuift de grenzen van wat schappelijk is. Politici in zijn kielzog, zoals Wilders, die eerst extremer leek, zijn nu het gematigde alternatief van Baudet. De standpunten van de PVV zijn niet afgezwakt, Baudet is extremer geworden. Dat is de normalisatie van radicaal en extreemrechts gedachtegoed. Het voelt heel ongrijpbaar omdat het geleidelijk gaat, maar als je figuren als Hans Janmaat uit de jaren 80 naast Baudet plaatst, merk je hoe ver het verschoven is. Als je nu zijn uitspraken met die van Wilders of Baudet vergelijkt, dan oogt Janmaat gematigd. Terwijl, toen hij verkozen werd, stond het binnenhof vol met mensen die protesteerden, want dat kon en mocht niet in Nederland.”
Veel mensen blijven zeggen dat de ophef rondom Baudet overtrokken is.
“Dat is logisch, want extreemrechtse partijen communiceren in hondenfluitjes. Dat is een toespeling die alleen door ingewijden wordt begrepen (het letterlijke hondenfluitje geeft een hoogfrequente toon die alleen door honden gehoord wordt). Mensen die in extreemrechtse kringen verkeren herkennen de woorden en weten wat het betekent, terwijl de algemene luisteraar het niet begrijpt, en het dus niet als extremisme ziet. Neem het woord ‘reptielen-complot’. Als je je daar in verdiept, dan vind je dat het zijn oorsprong kent in anti-Joodse complotten. Baudet gebruikt het woord en zijn achterban weet wat het betekent. Als hij erop aangesproken wordt voor een groter publiek, zegt hij slechts te refereren aan de westerse maatschappij. Zo komt hij er steeds weer mee weg.”
Hoe reageer je op een vriend of vriendin die in de hondenfluitjes van Baudet trapt?
“Als wetenschapper probeer ik het hondenfluitje te decoderen. Als Wilders zegt dat hij niet van couscous houdt, dan bedoelt hij daarmee dat hij niet van Marokkaanse mensen houdt. Daar heb ik heel vaak discussies over met een familielid, die zegt: ik hou ook niet van couscous, maar ik haat Marokkaanse mensen niet. Wat je kan laten zien is dat het een patroon is. Als andere radicaal rechtse leiders dit ook echoën dan is het geen toeval, maar een hondenfluitje. Dan leg je de wortels bloot en decodeer je de boodschap. Het is goed dat de zorgen die die partijen aanstippen bij burgers serieus genomen worden, maar het is hierbij wel belangrijk helder uit te leggen wanneer de zorgen veranderen in extreemrechts gedachtegoed.”
Is er verschil tussen het decoderen van hondenfluitjes of complotten?
“De feiten laten zien dat decoderen voor mensen die in complottheorieën geloven niet werkt. Een complot houdt vaak in dat de wereld geregeerd wordt door een geheime elite en aanhangers voelen zich vaak achtergesteld door dat clubje. Wat wel werkt is het tonen van empathie zonder sympathie. Sympathie impliceert compassie en waardering, empathie betekent dat je je in de schoenen van iemand anders probeert te plaatsen. Sympathie tonen voor wereldbeelden waar je het mee oneens bent is voor velen heel moeilijk. Empathie stelt je instaat om inzicht te krijgen in hun wereldbeeld zonder die te onderschrijven.”