Rechtse anti-establishment partijen doen het goed in de peilingen. Waarom juist nu? Socioloog Koen Damhuis vertelt over het onderliggende sentiment bij kiezers en de invloed van opstapelende crises.

De aanhoudende inflatie verbreekt record na record en de energieprijzen staan op ongekende hoogte, waardoor een toenemende groep in Nederland er economisch gezien op achteruit gaat. Initiatieven op links om deze economische crises het hoofd te bieden, zoals het prijsplafond van GroenLinks en de PvdA, lijken de kiezer niet te verleiden.

Want de rechtse, anti-establishment partijen JA21 en de BoerBurgerBeweging (BBB) doen het goed volgens de jongste peiling van Maurice de Hond. JA21 zou van 3 zetels in de kamer naar een geschatte 15 zetels gaan. De BBB van 1 zetel naar maar liefst 14. Zo staan JA21 en BBB naar schatting van De Hond samen al op 29 zetels in de kamer.

De gepeilde opmars van JA21 en de BBB gaat niet ten koste van het aantal zetels van de gevestigde rechtse partij, de PVV. Integendeel, deze groeit met 3 zetels. Dit brengt de populariteit van rechtse anti-establishment partijen tot een nieuw hoogtepunt: nog nooit is het front op rechts zo opvallend groot geweest. Lijst Pim Fortuyn kwam in de hoogtijdagen van de partij in 2002 uit op 26 zetels.

Hoewel de rechtse partijen PVV, BBB, JA21 en FvD op een aantal vlakken aanzienlijk verschillen, hebben ze één grote overeenkomst: ze verzetten zich tegen gevestigde partijen zoals de VVD, het CDA en D66. Zo lijken ze te teren op de aanhoudende migratiecrisis en het voortkabbelen van een moeizaam stikstofplan.

Wegen naar rechts

Socioloog Koen Damhuis doceert aan het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap aan de Universiteit Utrecht en deed onderzoek naar de drijfveren van kiezers om te stemmen op radicaal rechtse partijen, waar het anti-establishment sentiment centraal staat. Zo heeft hij voor zijn boek ‘Wegen naar Wilders’ (2017) 64 PVV-stemmers geïnterviewd. Die groep is vaak meer divers dan gedacht, stemmers zijn afkomstig uit verschillende sociale klassen.

‘Hét narratief van deze partijen is: eigen volk eerst’

Zo blijkt uit zijn onderzoek dat een deel van het electoraat wordt gedreven door het gevoel oneerlijk behandeld te zijn door de overheid en de ‘gevestigde orde’. Daaruit vloeit een wrok naar andere mensen die zouden worden voortgetrokken. De socioloog legt uit dat een ander deel van de PVV-kiezers, uit de middenklasse juist het gevoel hebben dat ze – te –  veel bijdragen aan de samenleving, maar dat dit belastinggeld vervolgens naar ‘luie Grieken’ en ‘buitenlandse gelukzoekers’ gaat.

Een derde en laatste weg naar Wilders is de groep kiezers afkomstig uit ‘hogere’ klassen van de samenleving: ze zijn vaak hoogopgeleid en afkomstig uit welgestelde milieus. Het belangrijkste punt wat deze groep naar Wilders trekt is van sociaal-culturele aard: de bedreiging van de nationale democratie door Nederlands lidmaatschap van de Europese Unie en toenemende invloed van ‘de’ islam.

Radicaal tegen gevestigde orde

Volgens Damhuis komen deze ‘wegen naar Wilders’ voort uit anti-establishment gevoelens. Teleurgestelde VVD’ers, PvdA’ers of niet-stemmers kunnen zo hun heil vinden in de PVV. Deze gevoelens tegen de gevestigde orde worden gevoed in tijden van crisis.

Damhuis legt uit dat er een – soms dunne – lijn zit tussen de termen ‘radicaal rechts’ en ‘extreemrechts’. Hij omschrijft radicaal rechts als een gedachtegoed waarbij aanhangers de status-quo willen veranderen. Extreemrechts heeft volgens Damhuis eerder revolutionaire karaktertrekken waarbij het doel de middelen heiligt. Het grootste verschil tussen deze twee is dus dat voor extreemrechts geweld gerechtvaardigd kan worden.  

Daarbij is het de vraag of de BBB tot een radicaal rechtse partij gerekend kan worden, aangezien de partij zich voornamelijk electoraal profileert rondom de stikstofcrisis en minder op sociaal-culturele en economische thema’s.

Het anti-establishment sentiment, wat voor radicaal rechtse partijen een belangrijke drijfveer is, speelt in ieder geval wél een dominante rol bij deze partij: er is grote onvrede over hoe het kabinet de stikstofcrisis aanpakt. Dit sentiment komt overeen met radicaal rechtse partijen die op verschillende thema’s de status-quo willen veranderen.

Eigen volk eerst

Damhuis legt uit dat economische onzekerheid bijdraagt aan de populariteit van radicaal rechtse partijen. “Als wij het hier slechter krijgen, in termen van crisis en economische moeilijkheden, dan wordt de mate van solidariteit beperkt voor mensen. Hier spelen radicaal rechtse partijen op in door dit sentiment te politiseren,” aldus de socioloog. “Hét narratief van deze partijen is: eigen volk eerst.”

Opvallend is dat een groot deel van de leegloop niet naar de PVV toetrekt, maar kiest voor een alternatief zoals JA21 en de BBB

Het eigen-volk-eerst-sentiment is onlangs nog gebruikt door Wilders. De PVV-voorman stelde dat er een grote groep Nederlanders is die door de verhoogde energierekening in de kou leven. Ondanks het aangekondigde prijsplafond en de maandelijkse tegemoetkoming, is dit volgens Wilders niet genoeg: “Ondertussen worden vluchteling gepamperd met gratis onderdak, gratis verwarming, gratis zorg en gratis eten. Wat zijn dat voor een prioriteiten?”

Kiezers willen fatsoenlijk rechts

Het geschatte succes van rechtse anti-establishment partijen gaat gepaard met een leegloop bij de gevestigde partijen als de VVD en het CDA. Volgens de peiling van De Hond verliest de VVD zo’n 13 zetels, waardoor ze met 21 zetels overblijven. De bestuurderspartij CDA blijft achter met 6 zetels, wat een verlies van 10 zetels zou betekenen. Hier lijkt radicaal rechts dus de kiezers te kapen bij de ‘gevestigde orde’, inspelend op het eigen-volk-eerst gedachtegoed.

Opvallend is dat een groot deel van de leegloop niet naar de PVV toetrekt, maar kiest voor een alternatief zoals JA21 en de BBB. Damhuis legt uit dat de uitspraken waar de PVV en Forum voor Democratie om bekend staan juist in het voordeel kunnen werken voor een partij zoals JA21. “Door zich te distantiëren van deze uitspraken, vormt die partij een aantrekkelijk alternatief voor ontevreden CDA’ers en VVD’ers.”

Veel PVV-kiezers identificeren zich namelijk niet altijd met de anti-Islamitische uitsrpaken die Wilders geregeld doet, bleek uit het onderzoek van Damhuis. Hij noemt in zijn boek de ‘minder, minder’ uitspraak van Wilders uit 2014. Een deel van de voormalige en huidige PVV-kiezers zou door deze uitspraak overwegen helemaal niet meer op de PVV te stemmen. Een partij zoals JA21, die zich presenteert als een ‘redelijk alternatief’, ziet hier zijn brood in, redeneert Damhuis.

‘Kiezers hebben hoop dat hun standpunten terug te zien zijn in beleid. Deze mensen raken alsmaar meer teleurgesteld in de democratie’

De verschillen tussen kiezers van het PVV-electoraat waren voorheen minder duidelijk. Vanaf de oprichting van de partij in 2006 tot de komst van FvD in 2015 was de PVV vrijwel de enige anti-establishment partij in het Nederlandse politieke systeem. Nu kan de ontevreden VVD’er of CDA’er kiezen uit 4 rechtse alternatieven, die zich elk op hun eigen manier proberen te onderscheiden.

Meer representatie op rechts

Damhuis legt uit dat de fragmentatie op rechts representatie juist kan bevorderen. Volgens hem is het belangrijk dat kiezers hun voorkeuren terugzien in beleid, niet alleen in het aantal zetels in de Tweede Kamer.

“Wat natuurlijk triest is voor een groot deel van de bevolking in Nederland is dat ze op een partij stemmen zoals PVV en FvD, die nooit hun standpunten in een regeringsakkoord hebben kunnen vertalen. Terwijl kiezers wel de hoop hebben dat hun standpunten terug te zien zijn in beleid. Deze mensen raken alsmaar meer teleurgesteld in de democratie,” legt Damhuis uit.

Een partij zoals JA21 probeert zich juist af te zetten tegen FvD. Zo hebben ze meerdere malen kenbaar gemaakt graag regeringsverantwoordelijkheid te willen nemen. Dit was te zien in de bereidheid van de partij om een meerderheidskabinet te vormen tijdens de formatie in 2021.

Overigens signaleren niet alle peilingen zo’n opmars van rechtse anti-establishment partijen. Zoals de peiling van EenVandaag. In aanloop naar de Provinciale Staten verkiezingen in maart volgend jaar blijft het dus afwachten in hoeverre rechtse anti-establishment partijen profiteren van roerige tijden.