In Brazilië staan de verkiezingen voor de deur. Zittend president Jair Bolsonaro vertoont Trumpiaanse trekjes in zijn strijd om de macht in het land te behouden. Hoe heeft het zo ver kunnen komen?
De geschiedenis lijkt zich in Brazilië te herhalen. In 1964 werd het land opgeschrikt door een militaire staatsgreep, ter bescherming tegen het ‘het rode gevaar’. In 2022 werpt de extreemrechtse, oud-militair Bolsonaro zich op als de hoeder van de orde tegenover de ‘communisten’ en de ‘gender-ideologie’ van oud-president Luiz ‘Lula’ da Silva en zijn sociaaldemocratische Arbeiderspartij (PT).
Lula was van 2002 tot 2014 aan de macht. Brazilië kende in die periode grote economische vooruitgang door de commodity boom: de prijs van producten als sojabonen, suiker, maïs en katoen was hoog. En dat soort grondstoffen had Brazilië in overvloed.
Superster op internationale toneel
Dat gaf het land de mogelijkheid om aan het begin van de 21ste eeuw veel sociale projecten op te zetten, waaronder de bekende Bolsa Família-toelage, die werd toegekend aan de armste gezinnen. Mirko van Pampus (1987) is politiek econoom, en woonde van 2015 tot 2020 in Brazilië, onder andere in São Paulo. “Brazilië was echt een superster op het internationale toneel: ze kregen de Olympische Spelen van 2016, het WK van 2014, de armoede en ontbossing van de Amazone ging omlaag en de geletterdheid omhoog,” blikt Van Pampus terug.
Kortom, Brazilië was booming. Rond 2014 zette er echter een dalende lijn in. Er kwam een einde aan de termijn van de immens populaire ‘papa’ Lula. Hij werd opgevolgd door de minder geliefde Dilma Rousseff, eveneens van de PT. De grondstofprijzen daalden en de economie stagneerde.
Perfecte storm
Dat was voor een groot deel van de bevolking een harde klap. “Brazilië is een land dat honderd procent op slavernij teerde tot 1888,” legde correspondent Marjon van Royen het land eens uit. “De structuur is daarna niet politiek veranderd: steeds dezelfde families van vroegere slavenhouders zijn de politiek in gegaan.” Die machtsconcentratie geeft het land een piramidestructuur, met een kleine bovenlaag en een brede onderlaag.
‘Bolsonaro werd altijd gezien als een vreemde eend in de bijt, met extreme teksten en denkbeelden.’
“De PT kon door de sterke economie een tijd veel tegen die ongelijkheid inbrengen, maar toen dat wegviel, voelde de onderklasse die klap enorm. De kritiek is vaak geweest dat er geen fundamentele, structurele verandering heeft plaatsgevonden,” aldus Van Pampus.
De economische neergang en de bijkomstige maatschappelijke onrust bleek voor die bovenlaag een perfecte aanleiding om voor de verkiezingen in 2018 een offensief te lossen tegen de PT en haar herverdelingspolitiek. “Het risico was natuurlijk dat na twee termijnen Dilma, Lula terug zou komen. Lula was zo populair, er was gewoon de kans dat je dan als centrumrechts establishment 24 jaar buiten spel zou staan: zowel politiek, als voor de financiële belangen die zij behartigen,” legt Van Pampus uit.
Buitenspel gezet
De aanval op de PT werd geopend met het buitenspel zetten van Lula. In april 2018 werd hij onterecht beschuldigd van betrokkenheid bij Lava Jato, of ‘operatie autowasserij’, de verzamelnaam van verschillende onderzoeken van de Braziliaanse federale politie naar corruptieschandalen. Hij werd veroordeeld tot negen jaar in de gevangenis.
Een lek maakte in 2019 echter duidelijk dat de rechter die Lula destijds veroordeelde, partijdig was. Hij gaf voorkennis aan de openbare aanklagers om ‘te voorkomen dat Lula’s PT de verkiezingen van 2018 zou winnen’.
Lula zat uiteindelijk één jaar in de cel, precies tijdens de verkiezingstijd in 2018. In het parlement was Dilma ondertussen door de rechtse meerderheid afgezet, onder het mom van een gebrek aan draagvlak. De PT had zo bijna geen kans om de verkiezingen van 2018 te winnen.
Legerkapitein
“Maar wat het establishment niet voorzien had, is dat de ontevredenheid die zij gevoed hadden helemaal uit de klauwen zou lopen en er ineens een malle legerkapitein aan de macht zou komen,” legt Van Pampus de opkomst van Bolsonaro uit. “Bolsonaro haalde ze ineens rechts in. Hij zat al 27 jaar in het parlement met zijn eigen partij, maar werd altijd gezien als een vreemde eend in de bijt, met extreme teksten en denkbeelden. Nu groeide zijn populariteit ineens enorm.”
Ook nam geweld tegen vrouwen en mensen in de LHBTIQ-gemeenschap enorm toe. Daarin schepte de president een precedent met zijn retoriek.
De voormalig militair speelde in op de ontevredenheid onder de bevolking over het corruptieschandaal dat aan de PT kleefde. Hij wierp zich op als de kandidaat die Brazilië schoon zou vegen en hard zou optreden tegen die corruptie en tegen de misdaad die in de economische malaise gegroeid was. “Criminelen zullen sterven als kakkerlakken,” was een van zijn beloften. Op 28 oktober 2018 won Bolsonaro met 55,2 procent van de stemmen en werd hij president van Brazilië.
Tumultueuze periode
Bolsonaro’s tijd als president was op z’n zacht gezegd tumultueus. Tijdens zijn presidentschap zijn er officieel meer dan 680.000 doden door Covid-19 geregistreerd, zo’n tien procent van de wereldwijde dodelijke slachtoffers.
Ook nam geweld tegen vrouwen en mensen in de LHBTIQ-gemeenschap enorm toe. Daarin schepte de president een precedent met zijn retoriek. Zo beet hij een vrouwelijk mede-parlementslid eens toe dat ze ‘te lelijk om te verkrachten’ was, en vertelde Playboy in 2011 dat hij liever een dode, dan een homoseksuele zoon zou hebben.
Ontbossing
Daarnaast stond Bolsonaro een golf van ontbossing in het Amazoneregenwoud toe, ter bevordering van de landbouw. Er volgde een periode waarin natuurreservaten meer en meer werden binnengevallen door houtkappers. Binnen één jaar tijd na zijn aanstelling in 2018 was de ontbossing met 88 procent toegenomen.
“Bolsonaro is een complex figuur, die zowel persoonlijk als politiek-strategisch verschillende kanten verenigt,” legt Van Pampus uit. De grote groep veehouders en landbouwers is één van de groepen die hij bedient. “De Braziliaanse Big-Agro steunt hem omdat hij de teugels laat vieren wat betreft controle. Die steun is zowel financieel als politiek.”
Verlosserscultus
Een andere tak van de Braziliaanse samenleving die Bolsonaro graag bedient, is de conservatief evangelische kerk. Binnen de strak georganiseerde hiërarchie van de kerk verspreidt informatie zich razendsnel. “Dat is enorm wijdvertakt, helemaal aan tot in het laatste hutje van de laatste buitenwijk,” aldus Van Pampus.
Bolsonaro lijkt zo bewust het Trumpiaanse draaiboek af te lopen.
Daarbij maakt Bolsonaro op handige wijze gebruik van het anti-LGBTQ-sentiment dat in grote delen van gelovig, conservatief Brazilië weerklank vindt, legt Van Pampus uit. “Hij en zijn zoons zetten op gehaaide wijze een strategie uiteen waarbinnen besloten Whatsapp- en Facebookgroepen mensen worden voorzien van desinformatie.”
“Zo heeft hij een sterk netwerk opgebouwd vol bezorgde tantes en ooms waarin hij frames van hem als ‘de verlosser die zal zorgen dat ze je kinderen niet gay gaan maken’, heel snel en effectief kan uitrollen,” stelt de politiek econoom. Op die manier wordt er een zekere verlosserscultus rondom Bolsonaro gecultiveerd, die doet denken aan de rol van Messias die Trump vanuit de Qanon hoek werd toebedeeld.
Geradicaliseerde achterban
In de afgelopen vier jaar werden de regels rondom wapenbezit bovendien flink versoepeld en het bezit ervan gepromoot. “Deels omdat hij dat gewoon vet vindt, deels omdat hij de wapenlobby in het parlement tevreden wilde stellen,” legt Van Pampus uit. “Zo heeft hij zijn geradicaliseerde achterban, de afgelopen jaren tot op de tanden toe bewapend.” Die groep heeft al eerder laten zien het politieke geweld niet te schuwen.
Bolsonaro lijkt zo bewust het Trumpiaanse draaiboek af te lopen. Herhaaldelijk verklaarde ‘de verlosser’ dat hij een resultaat waarin verliest, niet zal accepteren: “Alleen God kan mij uit mijn ambt verwijderen.”