Complottheorieën en desinformatie hebben zich flink gemanifesteerd op sociale media. In de beeldende wereld van TikTok, waarop vooral kinderen en jongeren zitten, is het de vraag hoe eenvoudig je in de complothoek belandt.
Waarin TikTok van andere sociale mediaplatformen verschilt, is dat het een recommendation first-platform is. Op de hoofdpagina, de for you-pagina, bepaalt TikTok waar jij als consument op zit te wachten middels algoritmes. Andere sociale media zoals Twitter en Instagram baseren de content die je ziet meer op waar je zelf voor kiest. Verificatiebedrijf NewsGuard bracht een rapport uit waaruit bleek dat nieuwe gebruikers binnen minuten desinformatie binnenkrijgen. Ook als zij er niet zelf naar op zoek gaan. Deze desinformatie was vooral gericht op het coronavirus, vaccins en de oorlog in Oekraïne.
Van democratisering naar complottheorieën
“Vanuit historisch communicatieperspectief zorgen sociale media voor een enorme democratisering van kennis en ideeën,” vertelt Jaron Harambam, socioloog aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. “Maar op het moment dat desinformatie en complottheorieën in opkomst waren, wilden social mediaplatformen geen verantwoordelijkheid nemen voor hun content. En deze onwil is de laatste jaren onder druk komen te staan.” Zeker sinds het coronavirus zijn sociale mediabedrijven onder druk gezet om de wildgroei aan complottheorieën aan te pakken, ook vanuit de politiek, vertelt Harambam. Maar TikTok is geen Westers bedrijf, het is Chinees. “Het heeft hele andere normen en waarden maar ook hele andere juridische richtlijnen om zich aan te houden.”
TikTok heeft begin 2020 gezegd het nepnieuws te gaan opsporen en verwijderen, maar vooralsnog zijn daar geen duidelijke richtlijnen over te vinden. Marieke Kuypers, journalist en TikTok-influencer, probeert dit wél actief te bestrijden. “Het voelde als een morele plicht om dit op te sporen en te factchecken,” vertelde ze aan Villamedia, toen haar opviel hoeveel twijfelachtige informatie rondwaart op TikTok. Daarom maakt zij nu TikTok-video’s als reactie hierop, waarin ze het nieuws factcheckt. Zo wil ze bewustwording creëren.
Onbeschreven bladen
Complotten op TikTok worden slecht gereguleerd. De vraag die hierop volgt: als meer mensen – ook degenen die er niet naar op zoek waren – complottheorieën te zien krijgen, gaan dan ook meer mensen erin geloven? Harambam denkt dat dit niet zo is. “De assumptie hierbij is dat de technologie een enorme invloed heeft op de gedachtes van mensen. Alsof mensen een soort onbeschreven bladen zijn die door het gebruik van technologie compleet gemanipuleerd worden. Terwijl mensen ook reageren op de content die ze zien vanuit hun eigen wereldbeeld.”
Je ziet eigenlijk bij elke nieuwe technologie dat er een soort morele paniek ontstaat over de kracht ervan
De manieren waarop mensen met complottheorieën omgaan, gebeurt om veel verschillende redenen, denkt Harambam. Het kan komen door maatschappelijke verhoudingen, ongelijkheid, de mate van vertrouwen in instituties of polarisering in de maatschappij. “Maar ook door vermaak: het hele aspect dat complottheorieën misschien wel heel erg leuk zijn om te bekijken zonder erin te geloven. Vaak zijn ze gewoon spannend en cool. De assumptie is dan: als je het kijkt, geloof je erin. Terwijl dat betwistbaar is.”
Morele paniek
We leven in een hyper-gemediatiseerde wereld, stelt Harambam, maar we moeten leren daarmee om te gaan. “Je ziet eigenlijk bij elke nieuwe technologie dat er een soort morele paniek ontstaat over de kracht ervan. Met de radio was het dat mensen gehypnotiseerd raakten van de stemmen die uit het niets kwamen, met de televisie was het van de beelden die mensen kon manipuleren. Al die technologieën hebben dezelfde verhalen over hoe deze nieuwe technologie de gebruikers écht zal hersenspoelen.” Deze herhaaldelijke reacties van angst laten eigenlijk alleen maar zien dat wij ons moeten leren aanpassen aan de manier waarop deze technologieën inwerken op onze ideeën en gedrag, vervolgt Harambam.
Maar hoe moeten we in de toekomst met platformen als TikTok en overige nieuwe communicatietechnologieën omgaan? Enerzijds gaat het om het nemen van preventieve maatregelen, gericht op degenen die het medium gaan gebruiken, zegt Harambam. “Het is belangrijk om meer te gaan investeren in mediawijsheid. We moeten kinderen en jongeren leren te begrijpen hoe dit soort bedrijven en social media werken, hoe zij die informatie te zien krijgen, waar dat op gebaseerd is, én hoe je betrouwbare informatie van minder betrouwbare informatie kan onderscheiden.”
Wat desinformatie op TikTok volgens Marieke Kuypers lastig maakt, is het feit dat de journalistiek en academische wereld het medium nog veelal negeren. “Op Facebook en Twitter zitten veel journalisten en wetenschappers die tegenwicht kunnen bieden. TikTok is nog enigszins onbekend terrein voor de journalistiek. Als je mensen hebt die complottheorieën verspreiden, maar ook mensen die daar goede uitleg bij geven, dan zet je daar wat tegenover. Maar dat is nu niet in balans.”
Het valt ook samen met de democratische waarden van je breed kunnen oriënteren om je eigen opinie te kunnen vormen
Waar ligt het zeggenschap?
Anderzijds benadrukt Harambam dat verandering van hogerop nodig is gericht op nieuwe communicatiebedrijven, die dergelijke technologieën de wereld in werken. “De regulering van sociale mediabedrijven is heel belangrijk. Het gebeurt te weinig en gaat te langzaam. Je ziet er wel in Europa al veel verandering in.” In lijn met de GDPR (General Data Protection Regulation) zijn er strenge regelgevingen gekomen rondom platformbedrijven.
Maar dan nog noemt Harambam het een grijs gebied: “Wat is desinformatie, wat is goede informatie, wanneer is het kritiek op de maatschappij, wanneer is het vrijheid van meningsuiting, wanneer breng je andere mensen in gevaar?” Deze vragen moeten in overleg met de samenleving worden beantwoord, om een diverse informatievoorziening te faciliteren waar iedereen veilig gebruik van kan maken. “Het valt ook samen met de democratische waarden van je breed kunnen oriënteren om je eigen opinie te kunnen vormen.”
We kunnen niet meer om de vooruitgang in de communicatietechnologie – én de inmiddels onvermijdelijke bijkomstigheid van desinformatie en complottheorieën – heen, ook niet op TikTok. Daarom moeten we gebruik maken van ons aanpassingsvermogen om hiermee om te leren gaan. Wel is het van belang dat de macht niet volledig bij online platformen ligt, maar gereguleerd wordt, om zo de werkelijkheid beter te weerspiegelen. Bij Europese sociale mediabedrijven is dit al in opkomst, maar TikTok als Chinese outsider zal langer op zich laten wachten.