12,5 procent van de studenten heeft weleens Ritalin gebruikt, zo blijkt uit onderzoek van het Trimbos-instituut. Velen van hen zijn niet gediagnosticeerd met ADHD. Welke gevolgen en motieven gaan schuil achter dit oneigenlijk ritalingebruik?

Over de oorzaak van ADHD bestaat geen wetenschappelijke consensus. Echter, de dominante opvatting binnen de wetenschap is dat mensen met ADHD minder actieve hersenen hebben, met name in de gebieden die aandacht en beheersing over impulsen reguleren. Dit zou komen door een tekort aan het gelukshormoon dopamine en het stresshormoon noradrenaline. Methylfenidaat, de werkzame stof in Ritalin, zorgt er mogelijk voor dat de heropname van noradrenaline en dopamine blokkeert. Het zou leiden tot meer impulscontrole en een betere concentratie.

Oneigenlijk gebruik

Maar, niet alleen mensen met een ADHD-diagnose vinden toegevoegde waarde in het gebruik van Ritalin. Uit onderzoek van de Universiteit van Amsterdam blijkt dat het gebruik van Ritalin zonder doktersrecept in toenemende mate is genormaliseerd. Een zorgelijke tendens, vindt Marieke van den Berk-Bulsink, adviseur bij het Instituut Verantwoord Medicijngebruik. Deze organisatie poogt de kwaliteit, veiligheid en betaalbaarheid van geneesmiddelen te verbeteren, door wetenschap te vertalen naar praktische handvaten voor medicijngebruikers. Van den Berk-Bulsink: “Er is geen onderzoek gedaan naar wat Ritalin met je doet als je niet gediagnosticeerd bent met ADHD. Wat we wel weten, is dat er ongewenste effecten op kunnen treden. Voorbeelden hiervan zijn slapeloosheid, nervositeit en hartkloppingen. In principe is ieders anatomie ongeveer hetzelfde, dus deze bijwerkingen gelden ook voor mensen die gediagnosticeerd zijn. Voor mensen met ADHD weten we echter zeker dat de positieve effecten opwegen tegen de negatieve effecten”. Door een gebrek aan onderzoek weten we niet of Methylfenidaat dezelfde gunstige uitwerking zou kunnen hebben op mensen zonder diagnose.

‘Het werkte als een soort wondermiddel: het lukte me om drie uur compleet geconcentreerd te blijven’

Iemand die geregeld oneigenlijk Ritalin gebruikt, is eindexamenleerling Tamar Alexander (22). Zij volgde volwassenenonderwijs in Haarlem en deed haar examens verspreid over twee jaar. Ritalin hielp haar om haar focus te houden: “Ik keek heel erg tegen mijn eindexamens op omdat ik het al lastig vond om tijdens mijn tentamens gefocust te blijven. Mijn vrienden zeiden dat ik een keer Ritalin moest proberen. Het werkte als een soort wondermiddel: het lukte me om drie uur compleet geconcentreerd te blijven. Eerst dacht ik dat het tussen mijn oren zat. Nu ik het vaker gebruik zie ik wel een patroon: het werkt gewoon heel goed voor mij.”

Gevaren

Het gebruik van Ritalin zonder doktersrecept is niet zonder gevaar. Zo zijn er bepaalde patiëntgroepen waarbij het geneesmiddel extra risico’s met zich meebrengt. Daarom is het van groot belang dat het gebruik van het medicijn onder begeleiding van een arts gebeurt. Van den Berk-Bulsink: “Bij bepaalde hart- en vaataandoeningen en psychische klachten kun je dit medicijn niet gebruiken. Het kan bijvoorbeeld psychotische symptomen, depressies of stemmingsstoornissen triggeren. Hier zijn veel studenten zich niet van bewust.” Naast fysieke en mentale bijwerkingen, is er ook een risico op psychische verslaving. Je kan bijvoorbeeld bang worden dat je niet meer goed kan presteren zonder Ritalin.

Alexander is zich bewust van de mogelijke bijwerkingen die er kunnen optreden. Toch weerhoudt het haar er niet van om Ritalin te gebruiken. De verbeterde concentratie is het haar waard: “Ik weet wel dat ik af en toe best roekeloos met Ritalin ben omgegaan. Zelf heb ik ook vrienden die hartkloppingen kregen of juist heel erg afgeleid raakten. De enige dingen die ik heb gemerkt, is dat ik absoluut geen eetlust heb en dat ik slecht in slaap kom. Mijn lichaam is moe, maar mijn hoofd staat nog aan. Het is best heftig spul wat dat betreft. Ik vind het eigenlijk heel raar om te bedenken dat jonge kinderen dit voorgeschreven krijgen.”

‘Vroeger was er meer ruimte voor een kind om druk te zijn’

Naast dat Ritalin vaak oneigenlijk wordt gebruikt, wordt het ook veel vaker voorgeschreven dan voorheen. Uit een rapport van de Gezondheidsraad is gebleken dat het aantal kinderen dat Ritalin gebruikt is verviervoudigd tussen 2005 en 2015. Van den Berk-Bulsink: “Vroeger was er meer ruimte voor een kind om druk te zijn. Nu moet iedereen passen in een maatschappij waar dit niet het geval is. Er is ook druk vanuit scholen en ouders op zorgverleners om de diagnose te stellen. Op deze manier passen meer kinderen in het huidige schoolsysteem.”

Incomplete kennis

Ondanks de flinke toename van het gebruik van Ritalin, is er nog maar weinig bekend over de langetermijneffecten van het medicijn. Van den Berk-Bulsink: “Dat we weinig weten over de lange termijneffecten, geldt ook voor mensen die het wel voorgeschreven krijgen. Ritalin is bedoeld als een hulpmiddel om te leren omgaan met ADHD. Het moet dus na een bepaalde periode stoppen. De richtlijnen zeggen dat je elk jaar moet evalueren of het nog wel nodig is dat je het geneesmiddel gebruikt.” 

We weten dus opmerkelijk weinig over Ritalin, ondanks dat het op grote schaal voorgeschreven wordt. Volgens Alexander zegt dit iets over de prestatiemaatschappij waar we ons in bevinden: “Misschien is het kort door de bocht, maar ik denk dat er wat mis is met ons schoolsysteem. Blijkbaar zijn er heel veel kinderen die er niet goed in passen, waardoor er zoveel medicatie voorgeschreven wordt om kinderen rustig te houden. Dat studenten die niet gediagnosticeerd zijn het ook nemen, is voor mij alleen maar een bevestiging. Blijkbaar voelen mensen de druk om te grijpen naar externe hulpmiddelen, die ook nog eens serieuze gezondheidsproblemen ten gevolge kunnen hebben. Het lijkt me tijd om kritisch te kijken naar de extreme prestatiegerichtheid waar leerlingen mee te maken krijgen.”

Eindredactie door Yannick van der Heijden