Duizenden minderjarige vluchtelingen maken vanuit oorlogsgebieden de gevaarlijke oversteek naar Europa, op zoek naar een veilig bestaan. Redacteur Belinda Okoobo sprak met filmmaker Els van Driel, die de documentaire Shadow Games maakte, over welke hindernissen het huidige asielbeleid voor deze kinderen opwerpt.

Els van Driel volgde samen met collega Eefje Blankevoort tien jongens afkomstig uit Syrië, Irak, Afghanistan en Soedan. De jongens bewandelden elk hun eigen pad, maar hadden wel allemaal een gemeenschappelijk doel: een veilig bestaan in Europa. Daarvoor moesten ze echter wel op ‘game’.

“Als je van een berg valt tijdens de oversteek naar Europa, verlies je en ga je dood. Als je het haalt win je, daarom noemen wij het een ‘game’,” zegt SK (spreek uit als Eskie), een 15-jarige jongen uit Afghanistan. Bitter ironisch natuurlijk, want het is niet zomaar een spel. Het is een gevaarlijke tocht waarbij kinderen uit het zicht moeten blijven van grenswachters die hen willen terugsturen, of erger: martelen. Om dichterbij hun doel te komen moeten ze dagenlang over bergen lopen. Dichtbegroeide bossen, rivieren, sneeuw, storm en zelfs mijnenvelden; niets houdt ze tegen. Het leed is af te lezen uit de flink toegetakelde kindervoetjes die in beeld komen.

Toen Eefje Blankevoort en Els van Driel in 2017 afreisden naar Lesbos om voor de documentaire De Deal onderzoek te doen naar de gevolgen van de beruchte EU-Turkijedeal, stuitten ze op de schrijnende situaties waarin minderjarige asielzoekers terechtkomen. Turkije – dat in ruil voor miljarden steun de immense stroom vluchtelingen naar Griekenland zou tegenhouden – heeft inmiddels zijn grenzen opengegooid.

“We kwamen een 15-jarige jongen uit Gambia tegen. Hij was compleet verloren. Hij vertelde dat hij in kamp Moria als volwassene was geregistreerd en geen idee had van wat er gebeurde. Toen dachten we: hoe zit het met de rest?”

Kenmerken van de toeslagenaffaire

Het duo ging naar verschillende plekken in Europa waar minderjarigen de oversteek maken naar West-Europa en zagen met lede ogen aan wat die kinderen daarvoor moesten doen. “De route vanaf Griekenland of Italië, verder West-Europa in, is heel onveilig. Ze reizen verder omdat er geen toekomst is in de grenslanden van Europa. Ze reizen door een schaduwwereld in ons Europa. Er wordt weggekeken; want het komt ons wel goed uit als de crisis in Griekenland blijft en niet hierheen komt,” zegt Van Driel. 

‘Ons eigen asielbeleid heeft kenmerken van de toeslagenaffaire: je wordt gewantrouwd’

Dat laatste lijkt de strekking van het huidige asielbeleid te zijn. Na een piek van 53.000 asielaanvragen in 1994, volgde er een vernieuwde vreemdelingenwet. Het doel: ontlasting van instanties en een vermindering van de aanzuigende werking van Nederland.

Met de nieuwe wet verviel het ‘driejarenbeleid’. Voorheen werd er automatisch een verblijfsvergunning verleend als er na drie jaar nog niet beslist was op de aanvraag. In de huidige wet is dit vervangen voor een ‘discretionaire bevoegdheid’ van de minister, die in schrijnende gevallen kan ingrijpen. Mede vanwege het strikte beleid daalden de cijfers. Tot 2015, het jaar waarin de piek uit 1994 werd verbroken door een toestroom van Syriërs.

Hierdoor werd het beleid nog strenger. De ‘veiligelandenlijst’ werd ingevoerd om kansloze aanvragen versneld te behandelen. Van de 32 landen heeft Nederland in Europa met afstand de langste lijst. Vervolgens werd in 2019 de discretionaire bevoegdheid van de minister afgeschaft. Vanwege de strenge letter van de wet, is maatwerk nu nauwelijks mogelijk. “Ons eigen asielbeleid heeft kenmerken van de toeslagenaffaire: je wordt gewantrouwd. Ga maar bewijzen dat je echt een vluchteling bent en niet terug kan, dan willen we je misschien na jaren procederen helpen. Maar je staat alsnog tien nul achter omdat je jaren in een asielzoekerscentrum niks hebt kunnen doen,” verklaart Van Driel.

Langdurige procedures

Het verharde beleid raakt alleenreizende minderjarige asielzoekers dan ook hard. Volgens Unicef zijn zij de kwetsbaarste groep vluchtelingen omdat er een grotere kans is dat zij in de handen van mensenhandelaren vallen. Sommige kinderen worden vooruitgestuurd omdat de kans op asiel dan groter is, anderen hebben geen ouders meer en zien enkel een toekomst in Europa.

‘In de Griekse kampen word je als vluchteling fysiek gemarteld, in West-Europa geestelijk’

Over de afgelopen drie jaar zijn er volgens Lost in Europe – een journalistencollectief dat onderzoek doet naar de vermissingen – 18.000 kinderen vermist geraakt. Hoewel er een groep is die vrijwillig verdwijnt, uit angst voor uitzetting, frustraties over de procedure of omdat ze betere bescherming willen zoeken, is er ook een groep die belandt in de prostitutie of dwangarbeid.

Wat blijkt, is dat de spelregels van ‘op game gaan’ niet kindvriendelijk zijn. Van Driel en Blankevoort stelden samen met de kinderen die zij volgden een manifest op om de spelregels te verzachten. De wensen: veilige routes voor kinderen, geen geweld aan de grenzen, een eerlijke verdeling over Europa en een kindvriendelijke procedure. Want als het eenmaal lukt om de Europese Unie binnen te komen, is het spel volgens Van Driel eigenlijk nog niet uitgespeeld. “In de Griekse kampen en aan de grenzen word je fysiek gemarteld, en tijdens de asielprocedure in West-Europa geestelijk,” stelt ze.

Komen ze er eenmaal doorheen, wordt er nauwelijks rekening gehouden met de trauma’s die kinderen meedragen. Bovendien krijgen ze met langdurige procedures te maken. “Het beleid laat ook steken vallen op het gebied van gezinshereniging,” zegt Van Driel. “In de demissionaire periode is besloten om nog restrictiever om te gaan met gezinshereniging. Terwijl kinderen daar recht op hebben in verband met hun ontwikkeling.”

Harde grens van 18 jaar

Om daarvoor in aanmerking te komen, moeten kinderen aantonen wie hun familieleden zijn. Het Europese Hof van Justitie verklaarde in meerdere rechtszaken dat er in Nederland te weinig rekening wordt gehouden met bijzondere situaties. Hierdoor zijn jongeren zoals de 17-jarige Syrische Mohammed, die het duo drie jaar geleden leerde kennen, nog steeds aan het wachten op hun familie.

‘Een asielzoekerscentrum staat zo ver mogelijk van onze bebouwde kom af, zodat mensen niet integreren’

Een lichtpuntje: als de kinderen de procedure uiteindelijk positief afronden gaat het redelijk goed. Ze gaan naar school, hebben onderdak en begeleiding. Maar ben je net 18, dan val je helaas buiten de boot. Zo bewijst de situatie van twee Syrische broers, Shiro (16) en Jano (18).  Na het afronden van de reis maakten Van Driel en Blankevoort een korte follow-up documentaire met hen. Shiro belandde in een woongroep; hij heeft een dagbesteding en gaat naar school. “De lichtjes in zijn ogen gingen weer branden.” Maar zijn broer kwam in het volwassensysteem terecht en moest naar een asielzoekerscentrum ver bij hem vandaan.

“Vanwege die harde grens van 18 jaar krijgt hij geen begeleiding, geen taalles en hij mag nog niet werken. Door de lege dagen wordt hij geteisterd door trauma’s over zijn jeugd en de vlucht.” Psychische hulp is er nauwelijks, vertelt Van Driel. “Hij krijgt adviezen zoals ‘ga een rondje rennen’.” De twee filmmakers pleiten daarom ook voor een zachtere landing richting volwassenheid, net zoals in het strafrecht. Dat zou betekenen dat jongvolwassenen ook aanspraak kunnen maken op de ‘privileges’ die worden verleend aan minderjarige asielzoekers.

“De filosofie achter het asielzoekersbeleid is nu gericht op afschrikken, afweren en niet welkom heten. Een asielzoekerscentrum staat zo ver mogelijk van onze bebouwde kom af, zodat mensen niet integreren en er geen aantrekkingskracht ontstaat totdat ze een verblijfsvergunning hebben,” concludeert van Driel. Met de documentaire hoopt ze de Europese schaduwwereld te belichten. “Want ook in ons eigen Europa vinden er mensenrechtenschendingen plaats.”

De film Shadow Games gaat op 10 juni in première. Voor meer informatie over de film en de follow-up documentaires, zie: www.shadowgame.eu

Met medewerking van Wessel Wierda.