Of het nu gaat om een standbeeld van een zeventiende-eeuwse ‘held’, Zwarte Piet of oude tv-series: steeds meer dingen zouden tegenwoordig niet meer kunnen. Ons aanpassingsvermogen wordt meer en sneller dan ooit zwaar op de proef gesteld.
‘We’ kunnen niet meer neutraal kijken naar Friends. Nota bene Lisa ‘Phoebe’ Kudrow zelf kwam met de opmerking dat de serie er in de huidige tijd heel anders uit zou hebben gezien. Zo zou er nu absoluut niet meer worden gekozen voor een volledig witte cast. Eerder werd er al kritiek geuit op de naar verluidt homofobische, transfobische en vrouwonvriendelijke serie. Friends-acteur David ‘Ross’ Schwimmer schoot op zijn beurt in de verdediging door te stellen dat dit oneerlijk zou zijn voor de grensverleggende serie uit de jaren ’90.
Kijken door een ‘nieuwe’ bril
Door de bril van nu terugkijken naar het verleden is iets wat vandaag de dag steeds meer voorkomt. Neem het ontstaan van Kick Out Zwarte Piet, #metoo, de recente bekladding van standbeelden van VOC-‘helden’ en dus ook het met terugwerkende kracht veroordelen van oude series en tv-beelden. Zo verwijderden zowel de BBC als Netflix de serie Little Britain uit hun aanbod, vanwege het gebruik van blackface.
Toch is deze kritiek niet iets wat in de laatste jaren is ontstaan, zegt Dan Hassler-Forest, docent aan de Universiteit Utrecht en gespecialiseerd is in cultuur- en mediageschiedenis. “In de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw werd er ook buitengewoon kritisch geschreven over slavernij, genocide en andere vormen van imperialisme. Maar dat waren niet de mensen die de macht hadden in die tijd.” Met macht doelt Hassler-Forest niet uitsluitend op politieke macht. De publieke opinie beïnvloedt de politiek steeds meer en (sociale) media vervullen daarin een cruciale rol. “Groepen die op eerdere momenten het zwijgen zijn opgelegd, kunnen zich makkelijker uitspreken door hashtags als #metoo en #blacklivesmatter. Hoe harder mensen onderdrukt zijn geweest, hoe luider hun stem doorklinkt.”
Nu er een kantelpunt ontstaat, moeten we leren omgaan met gevoelens van gemarginaliseerde groepen in onze samenleving
Kantelpunt
Al die luide stemmen wekken bij een deel van de samenleving weerstand op. Mensen die op hun beurt als reactie óók van zich laten horen, bijvoorbeeld door tegencampagnes als All Lives Matter en de ‘blokkeerfriezen’, die antizwartepietdemonstranten midden op de A9 tegenhielden. Hassler-Forest kreeg het zelf ook te verduren toen hij in de Washington Post stelde dat de Disney-klassieker The Lion King fascistisch zou zijn.
De weerstand tegen nieuwe geluiden getuigt volgens de universitair docent van een gebrek aan kennis. Hij is daarbij voorzichtig met verwijten. “Ik vind niet dat je iedereen in dezelfde mate kwalijk kunt nemen dat ze niet vanaf het begin op de hoogte waren van ‘nieuwe’ opvattingen als ze daar nog niet eerder aan zijn blootgesteld.”
Niemand is in staat, zegt Hassler-Forest, om op basis van eigen directe perceptie een beeld te krijgen van de huidige, complexe samenleving. Daarvoor zijn we afhankelijk van media. In de twintigste eeuw werden die vooral gedomineerd en gedicteerd door witte mannen, analyseert de professor. Nu er een kantelpunt ontstaat, moeten we leren omgaan met gevoelens van niet eerder gehoorde groepen in onze samenleving. En dat kost tijd.
Twee miljoen likes voor Pietitie
Neem de draai die veel Nederlanders hebben gemaakt als het gaat om Zwarte Piet. In 2014 werd er sterk gereageerd op mensen die voor aanpassing waren. De inmiddels omgevormde Facebookpagina Pietitie werd binnen 48 uur ruim twee miljoen keer geliket. Ook bekende Nederlanders spraken zich uit voor behoud van Zwarte Piet. Maar daarna begon er toch langzaam maar zeker iets te veranderen. Een paar jaar later stopte Erik van Muiswinkel als Hoofdpiet in het Sinterklaasjournaal. Ook het aantal gemeenten dat afstapt van de knecht van de goedheiligman in de oude vorm, neemt ieder jaar toe. Onlangs koos premier Rutte ervoor om zich uiteindelijk toch tegen de figuur uit te spreken.
Veel Nederlanders die zich nu tégen uitspreken en eerder vóór schreeuwden, zoals Rutte en van Muiswinkel, wordt een vorm van hypocrisie verweten. Dat is volgens Hassler-Forest te makkelijk gezegd. “Mensen ontwikkelen het idee dat identiteit iets is wat vaststaat. Terwijl identiteit een leerproces is, en aan verbetering en groei onderhevig kan zijn.” De huidige tijd stemt Hassler-Forest echter positief. “Er is een enorme wil om samen ergens voor te staan. Ik denk dat we nu een heel mooi moment hebben om van de polarisering af te stappen en ons te realiseren dat we toch meer met elkaar gemeen hebben dan we hadden willen toegeven.”