Waarom we in complottheorieën willen geloven

16 april 2020, 15:00

Auteur: Marthe van Bronkhorst

Waarom we in complottheorieën willen geloven

16 april 2020, 15:00

Auteur: Marthe van Bronkhorst

De maanlanding is nooit gebeurd, 9/11 was een inside job en corona is de schuld van de 5G-netwerken. Complottheorieën zijn overal en jongeren – meer dan ouderen – zijn trouw gelovigen. Red Pers sprak socioloog Peter Achterberg (Universiteit Tilburg) over de zin en de onzin van complottheorieën.

Peter, hoe beoordeel jij de nieuwste corona-complottheorie, waarmee wordt gezegd dat het virus ons is toegekomen door 5G-straling en dat thuisisolatie een smoes is om de nieuwe technologie te installeren?

“Een schoolvoorbeeld van een complottheorie. Deze theorie heeft alle vier de elementen van een complottheorie in zich. Eén, er is een duidelijk doel achter het complot [5G invoeren, red.]. Twee, er is een niet geheel duidelijke groep daders [overheden of bedrijven, red.] Drie, het is duidelijk dát het kwade wil is, dat we de pineut zijn [het netwerk zou gezondheidsschade geven, red.] En ten vierde plaatst deze complottheorie de dingen die gebeuren, de nieuwsfeiten die we elke dag horen, allemaal in dat kader.”

Waarom zijn deze vier elementen aan een complottheorie belangrijk?

“Een complottheorie heeft, doordat het al die dingen verklaart, een groot geruststellend gehalte.”

Geruststellend? Het wekt toch juist angst?

“En de theorie geeft weer een verklaring voor die angst. Complottheorieën helpen mensen de dingen die gebeuren, die we niet begrijpen, te verklaren. Voorál wanneer er erge dingen gebeuren buiten onze controle zonder duidelijk aanwijsbare dader, zoals een pandemie. Een theorie die én geen schuldige aanwijst én geen reden, geeft geen houvast. Een complottheorie doet dat wel. Het is een zingevingssysteem. Een levensovertuiging, zelfs.”

In ons onderzoek was een lagere leeftijd een voorspeller van complotdenken.

Kun je de doorsnee complotdenker aan ons omschrijven?

“Een aantal kenmerken correleert met de neiging om in complottheorieën te geloven. Een lager opleidingsniveau heeft het sterkste verband. Net als het hebben van een lager inkomen. Mensen die zich spiritueel noemen, katholieken én agnosten hebben een grotere affiniteit met complottheorieën. Atheïsten en sommige groepen gelovigen, zoals protestanten, juist niet. En, dit is opvallend: in ons onderzoek was lagere leeftijd ook een voorspeller van complotdenken.”

Is een complotdenker dus een jonge agnost met een slecht betaald baantje zonder diploma? Want dat komt wel akelig dichtbij.

“Nee, zo eenvoudig ligt het niet. Simpele verschillen tussen leeftijdsgroepen of seksen zeggen eigenlijk niets. Ik heb juist onderzoek gedaan naar de tussenliggende variabelen die die verbanden tussen opleiding, geloof en complotdenken verklaren.”

We kunnen er op termijn ook achter komen dat sommige complottheorieën toch waar blijken te zijn.

Je zou zeggen: een agnost claimt dat hij nergens met zekerheid in gelooft. Wat maakt een agnost dan eerder aanhanger van complottheorieën? En hoe zit het verband met andere religies?

“Dat hangt samen met anomie en wantrouwen. Anomie is een term voor het onbehagen, het gevoel van niet thuishoren in de maatschappij, van normenloosheid. Agnosten scoren hoog op anomie: het gevoel geen normen en waarden en houvast meer te hebben. Dat zie je ook bij rooms-katholieken, die, meer dan protestanten, het gevoel hebben dat hun levenswaarden afgebroken worden.”

Ook iemands mate van wantrouwen naar instituties, zoals de kerk, de wetenschap of de overheid, bepaalt of hij in  complottheorieën gelooft. Een atheïst gelooft niet zo gauw in een complottheorie vanwege zijn vertrouwen in de wetenschap. Spirituelen zijn juist wat meer geneigd tot complotdenken vanwege hun wantrouwen tegen klassieke instituties, vooral de kerkelijke.”

En hoe zit het met jongeren, waarom zijn die eerder geneigd te geloven in complottheorieën?

”In ons onderzoek konden wantrouwen en anomie dat niet verklaren. We hebben ook gekeken naar economisch egalitarisme, dat is hoezeer je voorstander bent van gelijkheid: oftewel heel kort door de bocht, hoe ‘links’ je bent. Tenslotte hebben we gekeken naar een verband met institutionele kennis: hoe veel je van het politiek stelsel weet. Maar: zonder verband te vinden.”

Jij gelooft op dit moment ook een paar dingen die echt niet waar zijn. En ik vast ook.

Het complotdenken van jongeren is niet te verklaren door anomie, of anti-institutionalisme, kennis van politiek, of zelfs maar hoe links of rechts je bent. Wat is er dán aan de hand met onze jonge generatie dat we eerder in complottheorieën geloven? Is dít geen voer voor complottheorieën?

Peter Achterberg moet lachen en ontkent het stellig: “Nee, pas op met wat je schrijft. Het verband is maar heel klein. Ik zou jou willen uitdagen: ga er maar onderzoek naar doen.”

Tenslotte: heb je nog een tip? Hoe voorkom je als jonge internetgebruiker dat je in een complottheorie gaat geloven?

“Niet. En bedenk ook: we kunnen er op termijn ook achter komen dat sommige complottheorieën toch waar blijken te zijn. Oké, de theorie dat we achter de schermen geregeerd worden door een geheime orde aliens genaamd de reptilians, die is misschien wat minder plausibel. Maar de Amerikaanse president die beïnvloed wordt door de Russen, die theorie heeft misschien een kern van waarheid. Jij gelooft op dit moment ook een paar dingen die echt niet waar zijn. En ik vast ook.”

Bekende complotdenkers

9/11 truthers, preppers en waarheidsstrevers vind je overal. Ook onder beroemdheden. Red Pers zette er een paar op een rijtje:

Jeroen van Koningsbrugge

Alternatieve visie: Er komt een hongersnood. 9/11 was een inside job.

Cabaretier Van Koningsbrugge, bekend van zijn typetjes die ook niet vies zijn van een complottheorie, vertelde de Volkskrant dat hij een tweede huis heeft met een voorraadkelder, met vishengels en fietsen om energie op te wekken.

Jeroen heeft naar eigen zeggen acht- tot negenhonderd boeken over het onderwerp gelezen als ‘nieuwsgierig acteur’. “De staatsschuld is nu nog hoger dan toen. Het eten raakt op, onze beschaving blijkt ineens flinterdun.” Ook stelt hij: “De Amerikaanse geheime dienst moet thermiet hebben gebruikt bij de ontploffing van de Twin Towers. En vertelt ons dat terroristen het hebben gedaan. Zo maak je een oorlog.”

Wat zijn vrouw ervan vindt? Die doet een opleiding alternatieve geneeskunde. Om te kunnen genezen, mocht het nodig zijn in het einde der tijden. Zo stelt Jeroen van Koningsbrugge dat ze hun dochter hebben genezen van blaasontsteking met thee.

Of toch een stunt?

Van Koningsbrugge bereidt zich toevallig op dit moment voor op een rol als een prepper in de serie SOLO. “Ja, natuurlijk.” antwoordde hij op de vraag van Shownieuws of het interview een stunt geweest was.

Robert Jensen

Alternatieve visie: Bill Gates wil wereldpopulatie indammen. Coronavirusmaatregelen zijn een politieke tool, dienen om complete overheidscontrole door te voeren.

Oud-talkshowmagnaat Jensen is tegenwoordig Youtuber met zijn eigen show. Daarin waarschuwt hij: “Deze lockdowns gaan onderdeel van ons leven worden. We gaan het leger op straat hebben.”

Ook noemt hij de maatregelen een politieke tool van de rechtse politici Wilders en Baudet, “die in de val zijn gelopen van het linkse establishment”, zodat ze kunnen “zeggen dat de mensen die nu aan de macht zijn niet genoeg gedaan hebben.” Zo verwijt hij ze dat ze het debat om de stikstofcrisis en de https://redpers.nl/wp-content/uploads/2016/08/max-in-ny-1.jpgimumsnelheid hebben opgegeven. Tenslotte dropt hij een filmpje van Bill Gates, die in 2015 de uitspraak deed dat de wereldpopulatie kleiner moet worden, en legt een link met Gates’ steun aan abortusprogramma’s.

Janet Ossebaard

Alternatieve visie: Buitenaards leven, zie de graancirkels. Verder: Qanon, corona is biologisch wapen om verplichte vaccinaties aan ons op te dringen.

Janet Ossebaard was taalwetenschapper, maar gooide haar leven om. Ze werd graancirkelonderzoeker. En niet zonder succes: er werden twee documentaires over haar gemaakt, en ze heeft een eigen theatershow en een succes op Youtube. Zelfs de makers van de tweede documentaire waarin zij centraal stond, wist ze te overtuigen.

Documentairemaker Ramon Hogerhuis: “Janet heeft heel veel passie voor haar vak. Ik weet nog steeds niet of ik erin geloof, maar ze kan wel alles onderbouwen.” En, maakster Maaike Ruigrok: “In Australië zegt één op de drie mensen een alien of ufo te hebben gezien. Het lijkt me sterk dat het allemaal verzonnen is.”

B.o.B.

Alternatieve theorie: Aarde is plat, Holocaust is nooit gebeurd.

Een gezellige rapper bekend van zijn hitjes met Bruno Mars en Jessie J. Maar in 2016 kwamen er tweets naar buiten waarin hij beweerde dat de aarde plat is. Sterrenkundige Neil deGrasse Tyson probeerde B.o.B. ook per tweet te overtuigen dat hij het verkeerd zag. Geheel des rappers reageerde B.o.B. daar niet op met een discussie, maar met een disstrack aan het adres van de arme geleerde. Hij deed er zelfs nog een schepje bovenop: de Holocaust is volgens hem ook niet gebeurd.

lees ook:

Nieuwsbrief

Elke drie weken houden we je op de hoogte van wat we schreven en wat we lazen in de Red Pers-nieuwsbrief.

Zoeken

Doneren

Wij bieden jonge, aspirerende journalisten een podium én begeleiding. Dat kunnen we nog beter met jouw steun. Die steun komt met twee voor de prijs van één, want onze sponsor matcht jouw donatie. Geef jij ons vijf euro? Dan ontvangen wij een tientje.