Meer dan veertig mensen zitten momenteel in Nederland een levenslange gevangenisstraf uit. Hoewel het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) al jaren consistent oordeelt dat dit in strijd is met fundamentele mensenrechten, kan de straf door een nieuwe wetsbepaling in Nederland wel opgelegd worden. Hoe is dit mogelijk en wat zijn de alternatieven?
Afgelopen maart deed een zaak over drie roofmoorden veel stof opwaaien rondom de kwestie van levenslange gevangenisstraffen. Twee broers, Admilson (33) en Marcos (32) R., pleegden in 2012 en 2013 in koelen bloede drie moorden. Tegen hen werd levenslang geëist, wat ze in 2015 in de eerste behandeling van de zaak ook kregen. Ze gingen hiertegen in hoger beroep. Maria Mok en Meral Uslu maakten er de documentaire De Gebroeders R. (2018, KRO-NCRV) over. Uslu vertelt: “Toen wij begonnen met filmen, hing dat levenslang boven hun hoofd.” In Nederland betekent een levenslange gevangenisstraf in de meeste gevallen ook echt levenslang, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Amerika, waar een levenslange straf meestal uitkomt op vijfentwintig tot dertig jaar. Nederland is ook in Europa het enige land waar levenslang daadwerkelijk betekent dat veroordeelden tot de dood vastzitten. “Inhumaan is dat eigenlijk, als je dat wil moet je de doodstraf invoeren,” vindt Uslu.
“Dan gooi je sleutel van de deur in de gracht”
Dat vindt het EHRM ook. Sinds 2013 oordeelt het hof consistent dat een levenslange gevangenisstraf zonder kans op herziening een schending is van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM). In 2016 spande James Murray, die in 1980 werd veroordeeld voor moord, een zaak aan tegen Nederland voor dit Europese hof. Volgens Murray was hem door een gebrek aan psychische hulp geen reële kans gegeven om op termijn weer terug te keren in de samenleving. Het EHRM was het met hem eens en tegen onze staat werd geoordeeld dat zij, door een veroordeelde gedurende de gehele levenslange gevangenisstraf geen reële kans op vrijlating te geven, het verbod op marteling en inhumane behandeling had geschonden. “Dan gooi je sleutel van de deur in de gracht,” zegt Uslu, “maar als je iemand een optie geeft, zet je die deur op een kier.”
Zij kregen levenslang
2005: Mohammed B., de moordenaar van Theo van Gogh, werd een levenslange gevangenisstraf opgelegd voor onder andere moord en terrorisme.
2007: Verpleegkundige Lucia de B. werd tot aan de Hoge Raad veroordeeld tot levenslang, maar werd in 2010 van alle beschuldigingen vrijgesproken na herziening.
2015: Twee verdachten worden tot levenslang veroordeeld voor een schietpartij in de Staatsliedenbuurt, waarbij twee mannen uit het onderwereldcircuit om het leven kwamen.
2017: In het liquidatieproces Passage, een van de grootste tot nu toe, krijgen vier mannen een levenslange gevangenisstraf opgelegd. Hier zou in cassatie nog wel eens verandering in kunnen komen.
Nieuwe regeling
Dit tikje op de vingers van het EHRM zorgde ervoor dat Nederland in 2016 de wet veranderde. Nu kan een tot levenslang veroordeelde na 25 jaar bij een adviescollege pleiten voor een reïntegratieplan. De koning kan dan uiteindelijk gratie verlenen, volgens advies van de Minister voor Rechtsbescherming, het Openbaar Ministerie (OM) en het gerecht dat de straf heeft opgelegd, in het Adviescollege levenslanggestraften. Dit college werkt momenteel aan een eerste toets, wat voor sommige veroordeelden wel eens zou kunnen betekenen dat zij in 2021 vrij zouden kunnen komen. Dat het besluit uiteindelijk voornamelijk bij de koning en de minister ligt, vindt Uslu maar niks. Gratie is uiteindelijk toch een politiek gevoelig instrument. “Dan wordt het een politieke beslissing -het heeft helemaal niks met onafhankelijk recht te maken.” Een groot deel van de rechterlijke macht vindt de wetswijziging dan ook onvoldoende. Anton van Kalmhout, lange tijd vertegenwoordiger in het Europees Comité tot voorkoming van marteling en mensenschending (het CPT), benadrukte dat ook in de Volkskrant. Dat de mogelijkheid tot herziening pas na 25 jaar plaatsvindt, vindt hij nog steeds in strijd met het EVRM. “Dat heeft geen zin.”
In het hoger beroep van de gebroeders R. werd desondanks geoordeeld dat een levenslange gevangenisstraf ‘op zichzelf niet in strijd is’ met het EVRM. Hoewel het nog maar de vraag is of het nieuwe systeem ook echt leidt tot een reële kans op vrijlating, valt nog te zien. Het hof stelde dan ook dat dit op een later moment beoordeeld kan worden en veroordeelde beide broers uiteindelijk tot – het zal geen verrassing zijn – levenslang. Hiertegen zijn de advocaten van de broers in cassatie gegaan, de laatste mogelijkheid om tegen een uitspraak in te gaan. Het valt dus nog te zien of er tegen die tijd meer hoop is voor de gebroeders R.
De alternatieven
Welk alternatief bestaat er voor levenslange gevangenisstraffen? Vaak wordt bij daders met een gebrekkige geestelijke ontwikkeling of een ziekelijke stoornis tbs met verpleging opgelegd. Dit is echter ook een van de meest ingrijpende maatregelen in het Nederlands strafrecht. Longstay, een andere documentaire van CEM media, Mok en Uslu’s bedrijf, laat zien hoe ingrijpend. De documentaire volgt een vestiging voor langdurige forensisch psychiatrische zorg, een vorm van tbs met dwangverpleging, die wordt toegepast als tbs’ers zijn uitbehandeld maar nog te gevaarlijk zijn om terug te keren in de maatschappij. Dit wordt ook wel ‘verborgen levenslang’ genoemd. “Ze krijgen amper behandeling,” zegt Uslu,” maar vervolgens zitten ze levenslang vast.” Kortom, op tbs met verlenging valt nog genoeg aan te merken.
Bij een gruwelijke moord kan een lange, maar tijdelijke, gevangenisstraf dus ook voldoen.
De noodzaak van goede psychologische begeleiding, waardoor de kans op vrijlating veel groter wordt, bleek ook uit de bovengenoemde beslissing van het EVRM. Aandacht voor het individu is volgens van Kalmhout dan ook noodzakelijk. Psychologische behandeling en begeleiding naar resocialisatie vanaf het begin en niet pas na 25 jaar. De nieuwe maatregel lijkt daar simpelweg niet toereikend genoeg voor, waardoor de huidige stand van levenslange gevangenisstraffen in Nederland onzeker blijft.
Maar uit een recente uitspraak blijkt dat levenslang opleggen misschien niet eens nodig is, zelfs in de ernstigste gevallen. In de zaak van liquidatie van Djordy Latumahina, ook wel ‘de vergismoord’ genoemd, werden onlangs zeer zware straffen opgelegd. De Amsterdamse DJ werd doodgeschoten in een parkeergarage, voor de ogen van zijn vrouw en dochtertje. De straffen voor de daders liepen op tot wel dertig jaar, de hoogste, tijdelijke gevangenisstraf die in Nederland mogelijk is. Levenslang werd door het OM ook niet geëist: bij een gruwelijke moord als deze kan een lange, maar tijdelijke, gevangenisstraf dus ook voldoen.
Kortom, over levenslange gevangenisstraffen in Nederland kan nog veel gezegd worden en de discussie zal nog lang niet voorbij zijn. Zonder een effectieve optie tot herziening kan de straf volgens het Europees recht dus niet opgelegd worden, maar de vraag blijft of dat überhaupt zou moeten – is een straf van rond de 30 jaar niet genoeg? Tbs met dwangverpleging en ‘gewoon’ een lange gevangenisstraf zouden als alternatief ook kunnen volstaan, hoewel hier ook nog werk aan de winkel is. Hopelijk gaan we in cassatie nog zien hoe het met de gebroeders R. afloopt.