De schokkende gebeurtenissen in Charlottesville, Virginia zorgen voor een behoefte aan verdieping in en reflectie op discriminatie en racisme. Verdieping is in de media genoeg aanwezig, maar voor reflectie gaat u naar James Baldwin, Zanele Muholi en Gordon Parks: een filmmaker en twee beeldend kunstenaars die nu weer pijnlijk actueel zijn.

We worden overspoeld door informatie en opinies over de gebeurtenissen in Charlottesville van afgelopen week, maar met al deze gegevens moeten we ook ergens heen kunnen. We moeten besluiten hoe we ons ertoe verhouden. Soms moeten we de rust of veiligheid krijgen om uit comfortzones te komen of over vooroordelen heen te stappen. Het moet verwerkt worden.

Deze ruimte tot reflectie wordt verschaft door kunstenaars James Baldwin, Zanele Muholi en Gordon Parks. In hun werk weten zij het politieke of maatschappelijke te verenigen met het esthetische, het kunstzinnige. Ga hierheen om te kunnen reflecteren op de gebeurtenissen in Charlottesville, zij zullen je omarmen.

James Baldwin

Begin bij de documentaire I Am Not Your Negro van regisseur Raoul Peck. De film is gebaseerd op schrijver James Baldwin en zijn nooit afgemaakte boek Remember This House. In dit boek vertelt Baldwin het verhaal van zijn vermoorde vrienden Malcom X, Martin Luther King Jr. en Medgar Evers. De documentaire is een collage van voorgelezen passages uit het onafgemaakte manuscript, historische interviews en beeldmateriaal.

Het volgt de overpeinzingen van Baldwin over de levens van zijn vrienden, over het discriminatiedebat, en over zwarte representatie in de Amerikaanse maatschappij van de jaren zestig.  Het is dan wel  een geschiedenisles, biografie en politiek pleidooi, maar door de taal van Baldwin ook een verhaal dat grenst aan filosofie en poëzie.

Je mag I Am Not Your Negro absoluut niet missen, alleen al omdat het een groot plezier is om naar de volzinnen van literair genie Baldwin te luisteren. Zijn kunstzinnige teksten zorgen voor een bepaalde verzachting en een zekere nuance in het debat. Een nuance die Baldwin bewust uitdraagt. Hij gaat namelijk voorbij aan het actief vechten tegen de white supremacy en onderzoekt in plaats daarvan de oorzaak van racisme.

Daarbij verbindt de documentaire het verleden stekend mooi met heden: niet in feiten, maar in gevoel. De film combineert een interview van Baldwin over geweld tegen zwarte Amerikanen met beelden van buitensporig hedendaags politiegeweld. Dit leidt tot een gevoel van machteloosheid, maar ook van blijvende urgentie van burgerrechtenbewegingen.

Zanele Muholi

In het Stedelijk Museum Amsterdam is de solotentoonstelling van Zanele Muholi te zien. De Zuid-Afrikaanse kunstenares laat zich middels foto’s uit over het racisme in haar geboorteland, alsmede de discriminatie van de LHBTQIAP gemeenschap aldaar. Een belangrijk deel van de tentoonstelling is een serie zelfportretten die gaat over de zwarte vrouwen die tijdens de Apartheid voor de witte Zuid-Afrikaners werkten.

De portretten zijn zwaar gestileerd. Muholi is te zien met ingewikkelde kapsels die huishoudelijke objecten incorporeren, duidelijk geposeerd met een belichting die haar huid nog zwarter en haar ogen nog witter maakt.

Het werk is bijna tot in het abstracte geësthetiseerd, en geeft daardoor een grote vrijheid tot zelfreflectie: in het beeld zou je van alles kunnen lezen. Lees echter de tentoonstellingsteksten en je wordt je bewust van de sterke politieke visie die achter de beelden schuil gaat. Muholi wil een verhaal vertellen en verschaft daarom met dit werk zowel reflectie als nieuwe inzichten.

Gordon Parks

Ga tenslotte naar het FOAM in Amsterdam voor de tentoonstelling over Gordon Parks. De expositie geeft een overzicht van zijn werk tussen 1942 en 1978. De Amerikaanse Parks was fotograaf bij Life Magazine en heeft veel reportages gemaakt over de zwarte populatie van de Verenigde Staten en de Civil Rights Movement.

Parks’ werkwijze is precies tegenovergesteld aan die van Muholi: zijn foto’s zijn documentair, niet geposeerd en hebben daardoor een sterke band met de realiteit. Ze laten politiek of maatschappelijk significante gebeurtenissen zien, maar Parks zoekt in zijn werk desalniettemin altijd naar een autonome schoonheid. In tegenstelling tot Muholi stelt hij zijn werk niet in dienst van een politiek betoog, maar laat ieder beeld haar esthetische en emotionele eigenwaarde behouden.

Het werk is beklemmend mooi. Juist de meest lieve en rustige beelden wekken een frustratie en een verdriet op die je niet had verwacht. Zwarte kinderen die door een hekwerk kijken naar een ‘whites only’-speeltuin. Een zwarte grootmoeder en haar kleindochter die naar lelieblanke etalagepoppen kijken. Het doet denken aan een uitspraak van bovengenoemde James Baldwin uit I Am Not Your Negro: “De eerste paar jaar heb je niet door dat je zwart bent, omdat je nergens in de maatschappij gerepresenteerd wordt.”

Parks weet een pijn op te rakelen die je niet had verwacht. De haat laat hij achterwege en juist daardoor kun je ook troost vinden. De sympathieke gezichten van een ouder echtpaar op hun zitbank stellen je gerust: eens zal het beter gaan

I Am Not Your Negro is nu te zien in bioscopen in Amsterdam (en andere steden)
Zanele Muholi is tot en met 15 oktober te zien in het Stedelijk Museum Amsterdam
Gordon Parks: I Am You is tot en met 6 september te zien in FOAM