Dit bericht is oorspronkelijk gepubliceerd bij Maximum Amsterdam

‘De Verzuiling op Straat’

De geschiedenis van Amsterdam is overal om ons heen te zien. Als je goed oplet kan je op allerlei plekken een ‘historische sensatie’ ervaren, zoals Johan Huizinga het uitdrukte. Vandaag: de Spaarndammerbuurt.

TEKST DOOR LAURA LUBBERS
FOTOGRAFIE DOOR PLATFORM WENDINGEN

Aan het einde van de negentiende eeuw barstte Amsterdam uit zijn voegen. De industrialisatie had hordes arbeiders naar de stad getrokken, maar de huisvesting was niet met deze ontwikkeling meegegaan. In wijken als de Jordaan en de Pijp woonden enorme gezinnen in kleine ruimtes, zogenaamde ’krotwoningen’: allemaal zonder stromend water, aparte kamers of daglicht. Zodoende verspreidden ziektes zich razendsnel, leefde men op straat omdat er thuis geen plek was, en waren alcoholisme en geweld grote problemen. In 1901 kwam hier verandering in door de woningwet die het liberale kabinet-Pierson invoerde. Dankzij deze woningwet konden woningbouwverenigingen goedkoop bouwen in wijken die speciaal voor arbeiders uit de grond gestampt werden. De Spaarndammerbuurt is een van de eerste voorbeelden van dit soort nieuwe arbeiderswijken.

‘De Spaarndammerbuurt werd gebouwd zoals de Nederlandse samenleving: verzuild maar optimistisch.’

Het begin van de twintigste eeuw was een tijd vol optimisme in Nederland. Men geloofde in de maakbaarheid van de samenleving: wanneer aan de arbeider een mooie, ruime, schone omgeving zou worden gegeven, zou die arbeider zich vanzelf voorbeeldig gaan gedragen en zelfs ‘verheffen’, was de gedachte. Nederland was echter sterk verzuild. Verschillende groepen in de samenleving sloten zich compleet van elkaar af: er waren socialistische, liberale, katholieke en protestante scholen, sportclubs, vakbonden en woningbouwverenigingen. De gloednieuwe Spaarndammerbuurt werd gebouwd zoals de Nederlandse samenleving aan het begin van de twintigste eeuw was: extreem verzuild maar zeer optimistisch. Als we nu door de Spaarndammerbuurt lopen is de verzuiling en het optimisme op sommige plekken nog te zien in het stratenplan en de architectuur – als je tenminste goed kijkt. Vooral in de Hembrugstraat, waar je aan je linkerhand het golvende Schip met het expliciete torentje ziet en aan je rechterhand het strakke, burchtachtige Saenveste, is er nog een glimp op te vangen van de verzuiling die Nederland aan het begin van de 20e eeuw in haar greep had.

In 1921 werd het beroemdste woonblok van Amsterdamse schoolarchitect Michel de Klerk gebouwd. Het woningcomplex werd door de buurtbewoners al snel omgedoopt tot ‘het Schip’. De opdracht voor dit woonblok werd gegeven door Eigen Haard, een socialistische woningbouwvereniging. Dat socialisme is aan de architectuur af te lezen: de felrode kleur van de bakstenen is niet te missen. De vormentaal van het Schip was vernieuwend en progressief: de gevel golft als een zee. Het beroemde torentje van het woonblok is een symbool voor het optimistische socialisme. Sommigen zien de toren als de vlammende toorts van een protesterende arbeider. Anderen zien het als een kerktoren op het huis van de arbeider. Het is in ieder geval duidelijk dat zowel Michel de Klerk als Eigen Haard met dit ‘arbeiderspaleis’ de politieke boodschap van het socialisme uitdroegen.

Recht tegenover het torentje van het Schip, aan de Hembrugstraat, staat het woningblok ‘Saenveste’. De architecten Tjeerd Kuipers en Arnold Ingwersen bouwden dit blok in 1919 voor de protestante woningbouwvereniging Patrimonium. Een groter contrast met het Schip was nauwelijks mogelijk: de architectuur heeft een burchtachtig karakter. De strakke gevel met grote ramen lijkt in het niets op het speelse Schip aan de overkant. Ook zit het gebouw vol met verwijzingen naar het Christendom zoals de gebeeldhouwde pelikaan en vissen, die symbool staan voor naastenliefde en de opoffering van Christus.

‘Het contrast tussen de gebouwen laat de verschillen in de samenleving aan het begin van de 20e eeuw zien.’

Het contrast tussen de gebouwen aan weerszijden van de Hembrugstraat laat de enorme verschillen in de Nederlandse samenleving aan het begin van de 20e eeuw zien. Met de juiste voorkennis liggen ook in de Spaarndammerbuurt de historische sensaties dus voor het oprapen!