Met name inheemse gemeenschappen zijn vaak sterk verbonden met het land en de natuur om hen heen. Toch worden zij als gemarginaliseerde groepen weinig tot niet meegenomen in besluitvorming over hun leefgebieden. Een onderzoek van Amnesty International liet bijvoorbeeld zien hoe de rechten van de Adivasi, inheemse bewoners van het Indisch subcontinent, worden geschonden bij het delven van steenkool.
Op andere continenten zijn vergelijkbare verhalen te vinden, zoals bij de Mapuche in Patagonië en de Maori in Nieuw-Zeeland. Zij ervaren als één van de eersten de effecten van klimaatverandering. En dat terwijl deze gemeenschappen vaak veel kennis hebben over duurzame manieren van samenleven.
Inheemse groepen als ‘excuustruus’
Nu lijken inheemse stemmen wat meer gehoord te worden. De dertigste editie van de jaarlijkse VN-klimaattop (COP30), die dit jaar in Belém, Brazilië, plaatsvond, werd daarom ook door de Braziliaanse president Lula da Silva uitgeroepen tot ‘de top van de inheemse bevolking’. Voor de inheemse aanwezigen werd een parallelprogramma opgezet en woordvoerders mochten aanwezig zijn bij sessies van de klimaattop zelf. Toch heerste er onvrede: inheemse activisten vonden dat ze te weinig werden betrokken bij daadwerkelijke besluitvorming en ervoeren hun aanwezigheid eerder als uiterlijk vertoon.
Het riekt naar tokenisme – ook wel, de ‘excuustruus’ – waarbij een individu of minderheidsgroep slechts symbolisch wordt uitgenodigd en in werkelijkheid niets te zeggen heeft. Op deze manier blijft inheemse kennis aan de zijlijn en wordt een koloniale kennisverhouding in stand gehouden.
Kennisonrecht
Dit is een vorm van epistemisch onrecht, ook wel kennisonrecht, waarbij een persoon of groep niet wordt erkend als kennisbron. De term werd geïntroduceerd door filosoof Miranda Fricker, en kan tot stand komen door een bevooroordeelde blik op wat iemand wel of niet zou weten, of doordat een ervaring niet kan worden verwoord in de algemeen bekende of aanvaarde conceptuele kaders.
Hoewel de taal van de wetenschap breed wordt gesproken bij klimaattoppen en in de (Nederlandse) politiek, lijkt een andere kijk op de natuur niet te passen in de begrippenkaders van beleidsmakers. Als je land en het leven erop niet ziet als eigendom, maar eerder als verwanten: hoe zorg je dan dat je stem wordt gehoord?
Lessen voor Nederland
Nu lijkt de situatie in Nederland wellicht anders dan bij een VN-top, maar ook hier kan worden geleerd van inheemse perspectieven op land, natuur en leefomgeving, en beter worden geluisterd naar minderheidsstemmen. In Nederland wint een alternatief beeld van de natuur, waarin de mens als heerser plaatsmaakt voor een idee van verwantschap, aan populariteit. Dit kan gezien worden door een spirituele lens – de atheïstische mens op zoek naar een nieuwe vorm van zingeving – maar ook als verzet tegen menselijke exploitatie van de natuur.
Daarnaast laten initiatieven als Maas in de Wet, met als doel de Maas als rechtspersoon te erkennen, zien dat de mens ook in onze westerse samenleving niet langer vanzelfsprekend boven de natuur staat. Het conceptuele kader van wat mens en natuur zijn en wat dat betekent, wordt hiermee verruimd.
Een Nationaal Burgerberaad Klimaat, waarvan het advies recent werd gepubliceerd, is een goed begin. Maar we zijn er nog lang niet. De gemarginaliseerde inheemse stem kan ons een andere blik geven op ons klimaatbeleid, waarin het idee van de mens als deel van de natuur en kennis van de lokale omgeving de hoofdrol spelen. We hoeven alleen maar onze oren te openen voor welke kennis er al is in de wereld, en deze groepen uitnodigen aan de tafel. En wie weet heeft de Maas dan ook wel wat te zeggen.
