De rechtszaak die Bits of Freedom aanspande en won tegen Meta was “Een laatste redmiddel,” aldus Maartje Knaap, communicatielead van de stichting. Zowel jongeren als volwassenen gebruiken sociale media als informatievoorziening. Tegelijkertijd bepalen de Big Techbedrijven achter platforms als TikTok, Instagram en X wat zij in ons dagelijks leven op onze tijdlijn zien. Dit kleurt ons wereldbeeld, waardoor de macht van deze bedrijven toeneemt.
Rechtszaken tegen Meta en Tiktok
Precies dit probleem speelt ook in de zaak van Bits of Freedom tegen Meta. Gebruikers krijgen op Instagram en Facebook standaard een ‘geprofileerde tijdlijn’ voorgeschoteld. Dit houdt in dat het algoritme hun scrollgedrag analyseert en op basis daarvan een tijdlijn samenstelt. Hiertegenover staat een chronologische tijdlijn waarop gebruikers de accounts zien die zij zelf volgen.
Deze optie is op Instagram en Facebook lastig te vinden en tijdelijk, legt Knaap uit: “Meta verstopt de chronologische tijdlijn. Als je die tijdlijn dan wel hebt gevonden, de app afsluit en opnieuw opent, kom je alsnog weer terug op de geprofileerde tijdlijn.” Dit heeft gevolgen voor de autonomie van Instagram- en Facebookgebruikers, vertelt ze: “Bij een geprofileerde tijdlijn bepaalt Meta wat je te zien krijgt. Bij een chronologische tijdlijn bepaal je dat in ieder geval zelf. Door hiervoor te kiezen krijgen we als gebruikers een stukje macht terug van het Big Techbedrijf.”
‘TikTokgebruik heeft gevolgen voor de mentale gezondheid van kinderen’
Daarnaast kan het gebruik van sociale media gepaard gaan met grote privacyrisico’s. Friederike van der Jagt, voorzitter van Take Back Your Privacy, vertelt dat Big Techbedrijven buitensporig veel gegevens verzamelen en gebruiken voor commerciële doeleinden, zonder hierover transparant te zijn. Take Back Your Privacy begon, ondersteund door de Consumentenbond, een van de eerste privacy gerelateerde massaschadeclaims tegen een sociaal medium.
De belangenorganisatie daagde TikTok voor de rechter omdat het platform structureel de privacy van kinderen schendt, vertelt Van der Jagt. “TikTok verzamelt en deelt hun persoonsgegevens zonder geldige toestemming, geeft onduidelijke en onvolledige informatie en stelt kinderen bloot aan gevaarlijke content.” Het is onderdeel van hun verdienmodel om kinderen zo lang mogelijk op het platform te houden, vervolgt ze. “Dit heeft gevolgen voor de mentale gezondheid van kinderen.”
Wetgeving als wapen
Gelukkig heeft de Europese Unie de afgelopen jaren niet stilgezeten en gewerkt aan wetgeving om de online wereld veiliger te maken. In de TikTok zaak beroept Take Back Your Privacy zich bijvoorbeeld op de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Deze verordening bevat regels over het verzamelen, opslaan en beheren van persoonsgegevens, ook online.
Bits of Freedom beroept zich in de zaak tegen Meta op de nog recentere Digital Services Act (DSA). Knaap: “Het doel van de DSA is om gebruikers van zeer grote platforms meer autonomie te geven.” In het bijzonder richt de DSA zich op platforms met meer dan 45 miljoen gebruikers in de Europese Unie per jaar, vertelt ze: “Onder de DSA moeten deze platforms een alternatieve tijdlijn aanbieden naast de geprofileerde tijdlijn.”
Een recente verandering is de invoering van de Wet afwikkeling massaschade in collectieve actie (WAMCA) in Nederland. Jelle Klaas, algemeen directeur en mensenrechtenadvocaat bij het Public Interest Litigation Project (PILP), legt uit: “De zaken tegen sociale mediaplatforms hangen ook samen met de invoering van deze wet, omdat deze wet dit soort zaken mogelijk maakt.” Hierdoor kunnen belangenorganisaties in één procedure opkomen voor de belangen van een groep mensen of het algemeen belang. Bijvoorbeeld hoe Take Back Your Privacy in de TikTok-zaak op kan komen voor de belangen van meer dan 1,5 miljoen kinderen.
Tegelijkertijd hebben de Nederlandse en Europese wetgever alleen macht op hun eigen grondgebied. Het is dan ook zorgwekkend dat de VS juist steeds minder opkomen voor digitale burgerrechten en steeds minder regels wil opleggen aan Big Techbedrijven, benadrukt Klaas: “Ik denk niet dat EU-wetgeving voldoende waarborg biedt, maar we kunnen wel gebruikmaken van de waarborgen die er wel liggen om te proberen iets terug te doen.”
Internationale impact
Gewapend met wetgeving als de AVG of de DSA starten belangenorganisaties als Bits of Freedom en Take Back Your Privacy dus rechtszaken. Zo kunnen ze Big Techbedrijven ter verantwoording roepen en eisen dat ze stoppen met het overtreden van de wet of de aangerichte schade vergoeden. “We vragen simpelweg dat TikTok zich gewoon aan de wet gaat houden, net als ieder ander,” aldus Van der Jagt.
‘We moedigen anderen aan om, als zij de middelen hebben, ook naar de rechter te stappen‘
Omdat het gaat om Europese wetgeving, heeft een uitspraak van de Nederlandse rechter ook internationale impact, legt Knaap uit. “Deze uitspraak geldt alleen binnen de context van Nederlandse gebruikers, maar rechters in andere landen zullen ook naar dit vonnis kijken als zij een vergelijkbare zaak onder ogen kijken.” Bits of Freedom werkt samen met digitale burgerrechtenorganisaties in heel Europa, vervolgt Knaap: “We hebben nu laten zien dat het mogelijk is om te winnen van één van de grootste techbedrijven van de wereld. We moedigen anderen aan om, als zij de middelen hebben, ook naar de rechter te stappen.”
Beren op de weg
Toch hebben belangenorganisaties niet bepaald de wind mee: “Het zal moeilijk blijven om te procederen tegen Big Techbedrijven, omdat het om grote machtige bedrijven gaat, die veelal in het buitenland gevestigd zijn,” aldus Klaas. “Mede daarom is de zaak van Bits of Freedom zo uniek en een lichtpuntje.”
Het is voor een kleine ngo als Bits of Freedom dan ook niet makkelijk om een rechtszaak te starten, vertelt Knaap: “Het grootste obstakel is dat je tegenover een van de grootste, machtigste en rijkste bedrijven ter wereld staat. Meta heeft ontzettend diepe zakken. Wij hebben geen oneindige stroom aan geld. Een rechtszaak kost een boel, dus het is moeilijk om die stap te zetten.”
Ook Van der Jagt ervaart dat procederen tegen Big Techbedrijven complex en kostbaar is voor Take Back Your Privacy. Daarbij duren procedures ook nog eens erg lang: “Wij zijn de zaak tegen TikTok in 2021 gestart en de rechter is nog niet eens toegekomen aan de inhoudelijke behandeling, omdat we nog steeds met procedurele punten bezig zijn.” Volgens Van der Jagt is het constant aanvechten van procedurele punten onderdeel van vertragingstactieken die Big Techbedrijven als TikTok gebruiken.
Toch ligt het in de lijn der verwachting dat we in de toekomst meer zaken tegen sociale mediaplatforms zullen zien, legt Klaas uit: “Door de DSA is er meer mogelijk voor belangenorganisaties. Ik denk dat er meer rechtszaken zullen komen. Vooral ook omdat Big Techbedrijven onze rechten blijven schenden.”
Eindredactie door Maria van Riel
