“Het is duidelijk dat er in veel gevallen een causaal verband is tussen tijden van crisis en versnelling van technologische vooruitgang”, zo stelt de Rabobank in zijn Technologie Trend Rapport 2021. Maar is dat wel zo? En biedt dat hoop voor de nabije toekomst? ‘Technofilosoof’ Rens van der Vorst legt uit hoe het zit.

Het is ingewikkeld om concreet vast te stellen in hoeverre crises nu echt bijdragen aan technologische ontwikkelingen. “Daarom is de vraag hoeveel technologische ontwikkeling en internationale crises met elkaar te maken hebben, omdat je nooit kan zeggen of de ene ontwikkeling zou zijn gekomen als de crisis er niet was geweest”, zegt Van der Vorst. Als voorbeeld geeft hij de krediet- en bankencrisis van 2008, waaruit de deeleconomie ontstond. Als deze crisis niet was ontstaan, hadden we dan nu wel diensten zoals Uber, Airbnb en dergelijken? Of was de komst van deze diensten toeval?

In een oorlogscrisis is het verband tussen innovatie en crisis wél sterk. In een oorlog wordt er bijvoorbeeld flink geïnvesteerd in dingen zoals rakettechnologie: sinds de Tweede Wereldoorlog al, maar nu nog steeds. Denk aan het bedrijf SpaceX van Elon Musk. Sinds de eerste maanlanding in 1958 – op het hoogtepunt van de Koude Oorlog tussen oost en west – zijn de ontwikkelingen zo snel gegaan dat SpaceX nu de ruimtevaart toegankelijk aan het maken is voor normale burgers.

Timing is alles

Van der Vorst stelt dat je onderscheid kunt maken tussen drie soorten crises: oorlogen, economische crisissen en epidemieën. “Soms heb je een crisis zoals de coronapandemie, die zeldzaam en heftig is. Bij dat soort crisissen zie je dan ook de impact op technologische ontwikkelingen.” Het online onderwijs, dat jarenlang ondenkbaar was, schoot opeens als een paddenstoel uit de grond. “Als ik drie jaar geleden had gezegd dat we moesten inzetten op online en/of hybride onderwijs, dan was dat nooit gebeurd. Dat was onmogelijk.”

De situatie en de omstandigheden dwingen ons om bepaalde keuzes te maken

Hoe konden we zo snel de overgang maken van fysiek onderwijs naar Teams en Zoom? Volgens Van der Vorst hebben we in zo’n geval eigenlijk geen keuze. “Door zo’n crisis krijgt iedereen het gevoel dat we de innovatie móeten omarmen, omdat er geen alternatief is. Vervolgens blijkt na zo’n crisis dat er een totaal andere houding is ontstaan ten opzichte van technologie als deze.” Als fysiek vergaderen niet lukt, dan is online vergaderen geen probleem. “Voor corona dachten mensen hier heel anders over’, zegt Van der Vorst. Zo zorgt een crisis ervoor dat keuzes worden wegvallen. De situatie en de omstandigheden dwingen ons om bepaalde keuzes te maken.

‘Willen’ telt niet, ‘moeten’ wel

De Eerste Wereldoorlog zorgde voor een flinke toename rondom de plastische chirurgie en verdovingsmiddelen. De SARS-epidemie in Azië (2002) zorgde voor voor een wildgroei aan e-commerceondernemingen.

“Ik heb verdovingsmiddelen nodig, want ik heb geen keuze – anders halen mijn soldaten het einde van de oorlog niet. Ik moet de nieuwste raketten kopen, want ik heb geen keuze – anders word ik door de sterkere raketten van de aardbol geveegd. Ik moet online shoppen, want ik heb geen keuze omdat ik de deur niet uit mag – anders kan ik geen kleren of andere producten meer kopen. Ik moet online lesgeven/werken, want ik heb geen alternatief – omdat ik niet naar kantoor kan komen”, analyseert Van der Vorst. Het is geen kwestie van willen, meer van moeten.

99% inzet is lang niet genoeg

Maar waar een crisis kan leiden tot positieve ontwikkelingen, zijn er ook andere kanten van de medaille als het gaat om ‘geen keus hebben’. Kijk naar de klimaatcrisis en je begrijpt hoe ingewikkeld het is om constant maar het positieve te belichten, omdat deze crisis ondanks tal van initiatieven en maatregelen maar niet tot een eind lijkt te komen.

De technologie staat nooit stil; waar het voor sommigen een uitkomst is, is het voor anderen weer een kwestie van aanpassen

Waarom? Volgens Van der Vorst komt het omdat er – nog steeds – te veel keuze is tussen de verschillende opties om de crisis te bezweren. Van der Vorst wijst naar een passend en actueel voorbeeld: de technologie rondom kunstmatig en/of gekweekt vlees. “De vleesindustrie is één van de grootste problemen van de klimaatcrisis. Denk aan de koeien die zorgen voor een relatief hoge CO2-uitstoot.”

Bij de coronacrisis was online onderwijs één van de oplossingen. Waar de coronacrisis zorgde voor een inzet op online onderwijs, zo zou je bij de klimaatcrisis volledig moeten inzetten op kweekvlees, vindt Van der Vorst. “Met kweekvlees kun je voor een groot deel zorgen voor het behalen van de klimaatdoelen, maar dat gebeurt niet, omdat er nog andere opties zijn.”

De opties die we hebben tijdens een grote, internationale crisis zijn dus belangrijk. De technologie staat nooit stil; waar het voor sommigen een uitkomst is, is het voor anderen weer een kwestie van aanpassen. Kijk wederom naar het online onderwijs: de één heeft er baat bij omdat het lange reistijden voorkomt, voor de ander kan het enorm demotiverend zijn om les te volgen via een scherm. Eén ding is zeker: de opties rondom technologie zijn eindeloos. Je hoeft de technologie alleen nog maar voor jezelf laten te laten werken. 

Rens van der Vorst (1971) is ‘technofilosoof’ bij de Fontys Hogeschool. Daarnaast is hij eigenaar van het platform technofilosofie.com en doet Van der Vorst onderzoek naar manieren om mensen na te laten denken over hun relatie met technologie. Hij is auteur van het boek ‘Waarom je altijd wilt winnen van je navigatiesysteem’ (Atlas Contact).