Is TikTok geschikt als politiek medium? Politiek redacteur Jarne van der Poel praat erover met Emmelie Valkenburgh van @groenlinksoptiktok en Sanne Kruikemeier, universitair docent politieke communicatie.
Met een week te gaan tot de verkiezingen wordt er druk campagne gevoerd. Door het coronavirus kunnen de kandidaten niet op straat flyeren en dus gaat de aandacht meer dan ooit naar sociale media. Meerdere politieke partijen hebben zich dan ook op het relatief nieuwe medium TikTok gewaagd. De VVD en GroenLinks – hun accounts saamhorig @vvdoptiktok en @groenlinksoptiktok genoemd – zijn daar nu met respectievelijk 36 duizend en 24 duizend volgers de grootste spelers.
In totaal gebruiken 4,5 miljoen Nederlanders de app volgens Emerce, voornamelijk twintigers en tieners. TikTok staat bekend om korte en vaak muzikale filmpjes. Het playbacken of nadoen van andere video’s wordt aangemoedigd, waardoor virale trends ontstaan.
Een voorbeeld daarvan is de trend waarbij gebruikers op het ritme van Where Is The Love? van The Black Eyed Peas door de kamer hupsen, begeleid door gevatte teksten (‘op weg naar een pauze na 10 minuten studeren’ of ‘de kamer uitvluchten als je de afwas moet doen’). Politieke partijen willen niet achterblijven: VVD-Kamerlid Martin Wörsdörfer (‘op weg naar een nieuw debat’) en GroenLinks-lijsttrekker Jesse Klaver (‘onderweg naar onze eerste post op TikTok’) sprongen ritmisch door het Tweede Kamergebouw.
Commentatoren hadden er meteen de mond vol van. In De Nieuws BV zei campagnestrateeg Anne Stokvis dat Jesse Klaver hier de mist ingaat. Ze vroeg zich af wat hij nou precies te zoeken heeft op TikTok, en vond dat hij de doelgroep onderschatte. ‘Tenenkrommend en gênant’ was het oordeel bij Editie NL. “Als je als oudere man of vrouw een dansje gaat doen voor jongeren van 15 of 16 jaar, dan sla je de plank mis,” hoonde een analist.
Positieve invloed onderschat
De uitspraken in de media passen in een bredere trend waarbij sociale media in een kwaad daglicht worden gesteld. Het publieke discours over sociale media wordt bepaald door discussies over verdomming, verhuftering, schending van privacy, en verspreiding van fake news. Deze zorgen zijn geheel terecht, maar de balans is soms zoek.
Het wordt pijnlijk duidelijk dat de – toch wat oudere – commentatoren op televisie niet geheel begrijpen welke waarde een sociaal medium als TikTok heeft. Naast lollige trends is het namelijk ook een plek voor politiek activisme, educatie en commentaar. “Tijdens de Amerikaanse verkiezingen lijkt TikTok een aanmoedigende invloed op jongeren te hebben gehad,” zegt Sanne Kruikemeier, docent aan de Universiteit van Amsterdam die onderzoek heeft gedaan naar online politieke communicatie en het effect op politieke betrokkenheid van burgers.
‘Een beetje van Klaver en een beetje van Emmelie’
Tieners en jongvolwassenen gebruiken TikTok in toenemende mate om hun meningen en zorgen over de politiek te uiten. Dit ziet ook Emmelie Valkenburgh. Zij is online contentmaker en beheert het TikTok-account van GroenLinks. “Een beetje van Klaver en een beetje van Emmelie,” valt er in het onderschrift van het account te lezen. “Jongeren zitten ook op TikTok, omdat zij een mening hebben over politieke en maatschappelijke thema’s en zich daarin willen mengen,” vertelt ze. In de reacties onder haar video’s beginnen jonge gebruikers discussies over onderwerpen zoals het klimaat of de woningmarkt.
Inhoudelijk en persoonlijk
“Jonge politieke betrokkenheid wordt verder aangemoedigd doordat sociale media de politiek toegankelijker maken,” vertelt Kruikemeier. “Veel jongeren vinden politiek abstract of saai. Uit onderzoek blijkt dat sociale media de politiek toegankelijker maken door het een gezicht en een stem te geven.”
Dit probeert Emmelie ook te doen: “Onze sociale media zijn inhoudelijk, maar ik wil ook de persoonlijke kanten van onze lijsttrekker laten zien.” Een voorbeeld hiervan is de populaire TikTok-video “Koken met Klaaf”, waarin Jesse Klaver vegetarische boemboe bali kookt. Aan de andere kant van het politieke spectrum deelde de VVD op TikTok de ochtendroutine van Kamerlid Dennis Wiersma.
De suggestie dat dit soort filmpjes ten koste gaan van de inhoud, wijst Emmelie van de hand. Het TikTok-account van GroenLinks bevat namelijk ook fragmenten uit debatten en speeches, en video’s waarin ze zichzelf filmt en uitlegt wat de plannen van de partij zijn. En ja, “een minuut blijft een minuut,” geeft ze toe, maar ook in 60 seconden kun je een inhoudelijk punt maken. Hierbij helpt het de 27-jarige dat ze zelf tot de jonge doelgroep behoort: “Ik denk dat ik er meer zicht op heb, dat ik onze beleidsvoornemens goed kan omzetten naar ‘de taal’ van TikTok en dat ik weet hoe de app werkt.”
Nieuwe doelgroep
Uiteindelijk is de app, die inmiddels door jongeren vaker wordt gebruikt dan Facebook, vooral een manier om in campagnetijd een nieuwe doelgroep te bereiken. “Ik denk eigenlijk dat politieke partijen altijd op zoek zijn naar nieuwe manieren om burgers te bereiken. Op Instagram zitten vooral millennials en met TikTok bereik je weer echt een nieuwe, jongere doelgroep,” aldus Kruikemeier. “Wij vinden het belangrijk om zoveel mogelijk mensen te bereiken,” beaamt Emmelie. “Op TikTok zit een grote groep die de politiek wellicht niet meekrijgt met het reguliere nieuws. Wij gaan de uitdaging aan om dat te doen via deze weg.”
‘In een democratie is het niet alleen belangrijk om te stemmen, maar ook om te participeren’
“Je kan proberen een nieuwe doelgroep aan te spreken,” zei politicoloog Peter van der Heide bij EditieNL, “maar bij TikTok heeft dat geen zin, want die doelgroep mag niet eens stemmen.” Die uitspraak kan bij Sanne Kruikemeier op lichte verbazing rekenen: “Dat is voor mij persoonlijk een beetje een beperkte kijk op de politiek. In een democratie is het niet alleen belangrijk om te stemmen, maar ook om bijvoorbeeld te participeren. Het lijkt mij nuttig om ook jongeren onder de 18 te betrekken. Politieke partijen doen dat al, bijvoorbeeld via hun jongerenafdelingen.”
Klein effect op stemkeuze
Ondanks alle positieve effecten op de politieke betrokkenheid van jongeren, verwacht Kruikemeier dat het uiteindelijke effect op de stemkeuze klein is. “We zien in onderzoek dat succesvolle sociale media campagnes wel kunnen leiden tot voorkeursstemmen voor een bepaalde kandidaat, maar dat zijn kleine effecten.” Ook benadrukt ze dat sociale media vaak worden gebruikt door mensen die waarschijnlijk al politiek betrokken zijn, en toch al gaan stemmen.
Daarnaast kiest het TikTok-algoritme video’s die aansluiten bij de interesses van de gebruiker, en biedt deze op een presenteerblaadje aan: de “For You”-pagina. De kans is dus groot dat de video’s van Emmelie terechtkomen bij mensen die er toch al hetzelfde over denken. Toch is dat geen probleem: “Het is niet per se het doel om mensen van andere politieke overtuiging te overtuigen, maar eerder om jongeren in het algemeen te bereiken,” zegt ze.
‘Jonge mensen zitten ook op TikTok om over politiek te praten’
Meer aandacht voor de positieve effecten van sociale media zou in ieder geval niet misstaan in het publieke debat. “Oudere journalisten vonden onze TikTok geen goed idee,” lacht Emmelie, “maar ik denk dat zij jongeren onderschatten, want die zitten ook op TikTok om over de politiek te praten.”
Ook Sanne Kruikemeier vindt dat de positieve functie van sociale media als TikTok onderbelicht blijft: “Jongeren besteden een groot deel van hun dag aan sociale media. We hebben het vaak over de gevaren daarvan, maar vergeten dat het ook op een positieve manier kan bijdragen aan de democratie.”
Dat TikTok nou hét nieuwe medium voor politici is, zou ze niet willen zeggen. “Maar sociale media zullen wel blijven, in wat voor vorm dan ook. En dat is de toekomst, ook van de politiek.”
Met medewerking van Anne Oevermans
