Als er één thema is waar in Den Haag eensgezindheid over lijkt te bestaan, dan is het wel bestaanszekerheid. Maar nu de term zo breed omarmd wordt, dreigen politici uit het oog te verliezen waar exact de problemen liggen, vreest bestuurskundige Albert Jan Kruiter (1976). Dat kan juist tot nog meer onzekerheid leiden.
Al meer dan tien jaar onderzoekt Kruiter bestaanszekerheid. Dit doet hij niet alleen met een wetenschappelijke bril, maar vooral vanuit de praktijk. Met het Instituut voor Publieke Waarden helpt hij sinds 2010 burgers een weg te vinden in de bureaucratie van de Nederlandse verzorgingsstaat. Een van zijn belangrijkste lessen: bied mensen zekerheid en andere problemen verdwijnen vanzelf.
Hoe kwam u tot die conclusie?
“In 2006 deed ik onderzoek naar probleemgezinnen. Gezinnen met schulden, psychische problematiek, kinderzorg, vaak alles tegelijk. Dit soort mensen proberen overheden vooral te helpen door zorg te bieden: de GGZ, kinderzorg, huisartsen. Maar toen ik met die mensen zelf ging praten, zeiden ze vooral: ‘Ik kan mijn huur niet meer betalen. Ik kan geen eten meer kopen voor mijn kinderen. Ik zit in de stress omdat er een deurwaarder achter me aanzit.’ Overheden deden dus vooral aan symptoombestrijding. Zodra je deze gezinnen zekerheid biedt – een vast inkomen, een dak boven hun hoofd, geen schulden – is al die stressgerelateerde zorg niet meer nodig.”
‘Investeer 10 miljard in bestaanszekerheid en je kunt 20 miljard besparen aan zorgkosten’
Investeren in meer bestaanszekerheid is dus hartstikke ‘efficiënt’?
“We geven momenteel 110 miljard euro uit aan zorg. Ik ben ervan overtuigd: investeer 10 miljard daarvan in bestaanszekerheid en je kunt 20 miljard besparen aan zorgkosten. Dat is niet zozeer ‘efficiënt’, maar vooral heel verstandig, effectief, en menselijk.’’
Waarom gaat al dat geld dan toch naar de zorg?
“Toegang tot zorg is veel makkelijker dan toegang tot regelingen die bestaanszekerheid zouden moeten bevorderen. Probeer maar eens een uitkering, een sociale huurwoning of schuldhulpverlening te krijgen als je daar recht op hebt. Dat is in veel gevallen enorm ingewikkeld en duurt heel lang. Daardoor ontstaan er medische en psychische problemen. En nu ook wachtlijsten. Waardoor die problemen nog ernstiger worden.”
Dat hoor ik amper in de huidige discussies over bestaanszekerheid.
“Het gaat nu vooral over de hoogte van bestaanszekerheidsregelingen. Dat zie je bijvoorbeeld in de discussie over een hoger minimumloon. Terecht: met het huidige tarief kun je inderdaad moeilijk rondkomen. Maar het is slechts één kant van het verhaal. Het woord zekerheid in bestaanszekerheid wordt nog niet goed begrepen. Je inkomen wordt immers niet zekerder als je een hoger minimumloon hebt, maar vervolgens wel afhankelijk bent van een nulurencontract.”
‘Veel mensen moeten keihard voor hun uitkering vechten, terwijl ze er wel recht op hebben’
“Hetzelfde geldt voor toeslagen en uitkeringen. Deze kunnen wel omhoog, maar als er allerlei criteria zijn waardoor mensen worden uitgesloten of deze regelingen zomaar weer kunnen verliezen, kom je nergens. Daar zit de echte onzekerheid. Veel van de mensen die wij helpen, ervaren een uitkering als een winnend lot uit de loterij. Zij moeten er keihard voor vechten, terwijl ze hier wel recht op hadden.”
Een lot uit de loterij geef je ook niet snel weg, lijkt mij.
“Als je lang hebt moeten vechten voor een uitkering waar je recht op hebt, is de stimulans niet groot om deze zomaar weer los te laten. Hier komt bij dat de mensen in een uitkering die wij helpen in veel gevallen zeggen: ‘Wij willen wel werken, maar wij hebben geen idee wat er dan met ons inkomen gebeurt.’ En eerlijk gezegd, niemand in Nederland weet dat. Daar is het systeem veel te complex voor. Als iemand aan een nulurencontract begint, kan zijn inkomen de ene maand zo hoog zijn dat ze huur- en zorgtoeslag verliezen. Maar misschien verdienen ze de volgende maand wel veel minder. Dat is met zo’n onzeker contract niet helder. Gaan werken is dus een groot risico voor mensen met een uitkering.”
‘Gaan werken is dus een groot risico voor mensen met een uitkering’
Dat lijkt me niet de bedoeling van de verzorgingsstaat. Waarom zijn die regelingen zo onzeker en ontoegankelijk?
“Het paradoxale is: juist vanaf het moment dat bestaanszekerheid een recht werd – in 1984, toen het in de grondwet werd opgenomen – zijn politici steeds meer maatregelen gaan treffen om mensen uit te sluiten. Begrijpelijk, in eerste instantie: bijna veertig procent van de bevolking had destijds een werkloosheidsuitkering. Daarom gingen we de bedragen versoberen en toegang strenger maken. Dan gaan mensen meer werken, zo was de beleidstheorie. Maar daar zijn we eigenlijk nooit meer mee gestopt. De afgelopen veertig jaar zijn er alleen maar meer uitsluitingscriteria opgesteld. Strengere fraudewet, de kostendelersnorm, steeds meer tegenprestaties. Het systeem werd hierdoor almaar complexer. En dus een onzekerheidsfactor.”
Dat klinkt niet alsof je het stelsel zomaar kunt verbeteren.
“Het risico is dat de Kamer en het kabinet dezelfde fout gaan maken als met het toeslagenstelsel. Uit de huidige parlementaire verhoren daarover blijkt vooral: dat is gewoon veel te snel ingevoerd. Ambtenaren waarschuwden hiervoor en zeiden: dit kunnen we helemaal niet uitvoeren. Stel, er komt nu een kabinet dat bestaanszekerheid op één zet. Dan bestaat het gevaar dat we opnieuw te snel allerlei onuitvoerbare plannen bij de uitvoering (ambtenarij, red.) neerleggen. Dat zal tot teleurstellingen leiden. Tegen een nieuw kabinet zou ik daarom zeggen: ja, verhoog de uitkeringen en het minimumloon, maar dat ontslaat je nog niet van de plicht om verder te denken en duurzaam aan zekerheid te werken.”
Eindredactie door Anna Vink
