In de wirwar van nepnieuws en alternatieve feiten rond de oorlog tussen Rusland en Oekraïne zijn werkelijkheid en verzinsel maar lastig uit elkaar te houden. De zoektocht naar de waarheid opent de deur voor de ‘expert’ in het publieke debat. Kunnen we kritisch zijn op deze personen, zonder in samenzweringen te vervallen?
Het is een crisis niet vreemd dat een kluwen aan experts opduikt in het publieke debat. Toen Rusland Oekraïne net binnenviel, zat Tom Sauer, de oudste zoon van The Moscow Times hoofdredacteur Derk Sauer, bij Jinek. Daar vertelde hij over het leed dat Oekraïners ondergingen. Correspondent Olaf Koens uitte zijn ongenoegen over de banden tussen Sauer en de Tsjetsjeense dictator Ramzan Kadyrov, die aan Russische zijde vecht. Ook beschuldigde hij Ruslandkenner Wierd Duk ervan nepnieuws te verspreiden.
Merel van der Linden is als desinformatiereferent verbonden aan TILT, een organisatie die valse informatie bestrijdt. In haar werk ziet ze dat experts een veelgebruikte bron van informatie zijn tijdens een crisis: “We willen grip krijgen op de situatie en het liefst zo snel mogelijk.” Ze wijst erop hoe lastig het is om te filteren te midden van de stortvloed aan informatie: wie vertrouw je, en wie niet helemaal? Drie tips om experts in de discussie rondom de oorlog tussen Oekraïne en Rusland kritisch onder de loep te nemen.
TIP 1 – Kijk uit voor goed en fout
Toen de oorlog in Oekraïne net begon, deed het Westen Russische kunstenaars als Tchaikovsky en Stravinski in de ban. Het achterliggende sentiment was rauw: Russen zijn fout en de Oekraïners zijn goed. Dat is volgens Van der Linden een onjuiste weergave van de realiteit. “Je kan niet elke Rus verantwoordelijk houden voor de oorlog.”
Ook tussen experts ging het al vrij snel over wie aan de juiste kant van de geschiedenis staat. Wie de Russische agitatie probeerde te duiden als tegenoffensief jegens een uitbreidende EU of NAVO, werd al snel als landverrader bestempeld. Volgens Van der Linden is het juist goed dat er ruimte is voor beschouwing en nuance. “De complexe realiteit van een conflict en de betrokkenen, is niet altijd in sterke opinies te vatten. Waarom zou je meteen een kant kiezen nadat je een expert hebt gehoord? Soms kan een stuk je even aan het nadenken zetten. Neem dan gewoon een momentje om het tot je te laten komen.”
Als we die tijd niet nemen, leidt dat volgens Van der Linden tot extra polarisatie. Ze wijst naar de coronacrisis, waar de scheidslijn tussen serieuze kritiek en complotdenken ook vervaagde. “Vaccineren werd gezien als iets goeds en niet vaccineren als iets slechts, terwijl dat laatste ook medische of religieuze redenen zou kunnen hebben. Het drukt twee groepen in een hoekje.” Van der Linden raadt aan om waakzaam te zijn voor opruiende en polariserende retoriek. “Als een discussie geframed wordt in termen van juist versus onjuist, dan moet je alert zijn.”
TIP 2 – Laat je niet verblinden door het eigen belang
Correspondent Olaf Koens kaartte onlangs aan dat Tom Sauer als tolk heeft gewerkt in opdracht van de Tjetjeense leider Ramzan Kadyrov. Dat zou hem bakken met geld hebben opgeleverd, en volgens Koens maakt dat Sauer ongeschikt om de situatie in Oekraïne te duiden. Immers vecht Kadyrov nu aan Russische zijde.
Maar Van der Linden vindt niet dat we Sauer volledig zouden moeten afschrijven. “Het is belangrijk om deze informatie in je achterhoofd te nemen, maar dat betekent niet dat iemand niets meer zou mogen zeggen. Kijk goed naar het onderwerp en of iemands achtergrond eigenlijk wel relevant is.” Dat een expert voorheen in de fout is gegaan betekent volgens haar niet dat die persoon nu niets waardevols meer te zeggen heeft. “Veel mensen die de fout in zijn gegaan kunnen daar van terugkomen. Kijk maar naar delinquenten die weer re-integreren in de samenleving. Zeker in het publieke debat moeten we soms ook voorbij het persoonlijke kijken, je vertegenwoordigt niet alleen jezelf maar ook een groter belang.”
Nog belangrijker is volgens haar om te reflecteren hoe je tot de conclusie komt dat Tom Sauer partijdig is. “Het feit dat in de media steeds herhaald wordt dat Sauer banden met een dictator heeft, bepaalt de manier waarop we naar hem kijken.” Maar dat maakt het niet direct waar: de informatie moet wel geverifierd worden. “We moeten uitkijken dat we niet stoppen met doorvragen. Ik zie vaak gebeuren dat het denkproces eindigt bij meningen waar men het mee eens is, terwijl het voor het vormen van een mening belangrijk is om de vervolgvraag te blijven stellen. Ook al zou je tot dezelfde conclusie komen.”
TIP 3 – Vertrouw experts die reflecteren op hun eigen standpunt
Experts beschouwen hun eigen visie graag als objectief, maar Van der Linden betoogt dat zij juist hun fouten zouden moeten toegeven. Volgens haar is iedereen onderhevig aan vooroordelen en is het belangrijk om achteraf toe te geven iets verkeerd in te hebben geschat.
Recentelijk werd een militaire begraafplaats in Nijmegen beklad, waar pro-Oekraïense leuzen zoals Fuck Russia en hakenkruizen op de grafstenen stonden. Van der Linden ziet vaak gebeuren dat zowel Ruslandsympathisanten als Oekraïnesupporters nieuws in hun eigen straatje interpreteren. “Veel mensen die Oekraïners niet goed gezind zijn zullen denken: zie je wel, het zijn geen echte vluchtelingen. Terwijl mensen met een westerse blik bevestigd krijgen: die Russen zijn de weer nepnieuws de wereld in aan het helpen.”
Dat achteraf een sterke stellingname helemaal niet altijd hoeft te kloppen, bewees het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne in 2016. Daar deed een video de ronde waarin te zien was hoe Oekraïners een Nederlandse vlag in de brand staken. “Achteraf bleken het Russen te zijn in Oekraïense legerkleding.”
Als voorbeeld hoe het wel moet, wijst ze naar de NOS. “De NOS heeft een aantal keer berichten naar buiten gebracht omtrent de oorlog tussen Rusland en Oekraïne waar nuancefouten in zaten. Dat gaven ze later zelf toe. Dat is juist heel sterk.”
Grenzen van het debat
Van der Linden pleit voor meer nuance en een open houding om tot betere waarheidsvinding te komen. Dat betekent echter niet dat er geen grenzen aan het debat zitten; desinformatie zou volgens van der Linden niet getolereerd mogen worden. Volgens haar is dat te herkennen in berichtgeving en sociale media door te letten op onauthentiek mediagedrag, zoals manipuleren middels emotie, het gecoördineerd verspreiden van een boodschap of beïnvloeding van anderen, vaak met financieel gewin als doel.
Ook stelt Van der Linden een harde grens bij alternatieve feiten. “Sommige mensen presenteren hun mening als feiten, over dat de aarde plat is bijvoorbeeld. In een samenleving waar iedereen mag denken wat diegene wilt kan je niets opleggen. Maar wees je ervan bewust dat het jouw belevingswereld is en niet een absolute waarheid.”
Van der Linden eindigt met een extra aanbeveling: “Een expert is niet alleen een deskundige, zie ook in dat het mens is met emoties en gevoel. Dat kan en mag tot een levendige discussie leiden.”